«عقل» در غزلستان
- حافظ شیرازی
- «عقل» در غزلیات حافظ شیرازی
- عقل اگر داند که دل دربند زلفش چون خوش است
عاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ما - خرقه زهد مرا آب خرابات ببرد
خانه عقل مرا آتش میخانه بسوخت - عقل دیوانه شد آن سلسله مشکین کو
دل ز ما گوشه گرفت ابروی دلدار کجاست - صراحی ای و حریفی گرت به چنگ افتد
به عقل نوش که ایام فتنه انگیز است - به چشم عقل در این رهگذار پرآشوب
جهان و کار جهان بی ثبات و بی محل است - ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی
ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست - هزار عقل و ادب داشتم من ای خواجه
کنون که مست خرابم صلاح بی ادبیست - ما را ز منع عقل مترسان و می بیار
کان شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست - ای که انشا عطارد صفت شوکت توست
عقل کل چاکر طغراکش دیوان تو باد - سوی من وحشی صفت عقل رمیده
آهوروشی کبک خرامی نفرستاد - ز باده هیچت اگر نیست این نه بس که تو را
دمی ز وسوسه عقل بی خبر دارد - زر از بهای می اکنون چو گل دریغ مدار
که عقل کل به صدت عیب متهم دارد - حریم عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است
کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد - اگر نه عقل به مستی فروکشد لنگر
چگونه کشتی از این ورطه بلا ببرد - بهای باده چون لعل چیست جوهر عقل
بیا که سود کسی برد کاین تجارت کرد - عقل می خواست کز آن شعله چراغ افروزد
برق غیرت بدرخشید و جهان برهم زد - من و انکار شراب این چه حکایت باشد
غالبا این قدرم عقل و کفایت باشد - هر نقش که دست عقل بندد
جز نقش نگار خوش نباشد - کرشمه تو شرابی به عاشقان پیمود
که علم بی خبر افتاد و عقل بی حس شد - در کارخانه ای که ره عقل و فضل نیست
فهم ضعیف رای فضولی چرا کند - گر به نزهتگه ارواح برد بوی تو باد
عقل و جان گوهر هستی به نثار افشانند - صبحدم از عرش می آمد خروشی عقل گفت
قدسیان گویی که شعر حافظ از بر می کنند - بس بگشتم که بپرسم سبب درد فراق
مفتی عقل در این مسئله لایعقل بود - عقلم از خانه به دررفت و گر می این است
دیدم از پیش که در خانه دینم چه شود - می ای در کاسه چشم است ساقی را بنامیزد
که مستی می کند با عقل و می بخشد خماری خوش - بیا که توبه ز لعل نگار و خنده جام
حکایتیست که عقلش نمی کند تصدیق - فریب دختر رز طرفه می زند ره عقل
مباد تا به قیامت خراب طارم تاک - حاشا که من به موسم گل ترک می کنم
من لاف عقل می زنم این کار کی کنم - یکی از عقل می لافد یکی طامات می بافد
بیا کاین داوری ها را به پیش داور اندازیم - یغمای عقل و دین را بیرون خرام سرمست
در سر کلاه بشکن در بر قبا بگردان - مشورت با عقل کردم گفت حافظ می بنوش
ساقیا می ده به قول مستشار مؤتمن - نکته ای دلکش بگویم خال آن مه رو ببین
عقل و جان را بسته زنجیر آن گیسو ببین - مفروش عطر عقل به هندوی زلف ما
کان جا هزار نافه مشکین به نیم جو - نهادم عقل را ره توشه از می
ز شهر هستیش کردم روانه - تا فضل و عقل بینی بی معرفت نشینی
یک نکته ات بگویم خود را مبین که رستی - گرد دیوانگان عشق مگرد
که به عقل عقیله مشهوری - در وهم می نگنجد کاندر تصور عقل
آید به هیچ معنی زین خوبتر مثالی - قیاس کردم و تدبیر عقل در ره عشق
چو شبنمی است که بر بحر می کشد رقمی - در حکمت سلیمان هر کس که شک نماید
بر عقل و دانش او خندند مرغ و ماهی - هش دار که گر وسوسه عقل کنی گوش
آدم صفت از روضه رضوان به درآیی - سعدی شیرازی
- «عقل» در غزلیات سعدی شیرازی
- سر انگشت تحیر بگزد عقل به دندان
چون تأمل کند این صورت انگشت نما را - اول نظر ز دست برفتم عنان عقل
وان را که عقل رفت چه داند صواب را - دنیا و دین و صبر و عقل از من برفت اندر غمش
جایی که سلطان خیمه زد غوغا نماند عام را - پنجه با ساعد سیمین نه به عقل افکندم
غایت جهل بود مشت زدن سندان را - سرمست درآمد از خرابات
با عقل خراب در مناجات - ز عقل و عافیت آن روز بر کران ماندم
که روزگار حدیث تو در میان انداخت - خدنگ غمزه از هر سو نهان انداختن تا کی
سپر انداخت عقل از دست ناوک های خون ریزت - صبر قفا خورد و به راهی گریخت
عقل بلا دید و به کنجی نشست - ابروش کمان قتل عاشق
گیسوش کمند عقل داناست - مایه پرهیزگار قوت صبرست و عقل
عقل گرفتار عشق صبر زبون هواست - عشق ورزیدم و عقلم به ملامت برخاست
کان که عاشق شد از او حکم سلامت برخاست - شوق را بر صبر قوت غالبست
عقل را با عشق دعوی باطلست - خداوندان عقل این طرفه بینند
که خورشیدی به زیر سایبانست - ز عقل من عجب آید صواب گویان را
که دل به دست تو دادن خلاف در جانست - بسی بگفت خداوند عقل و نشنیدم
که دل به غمزه خوبان مده که سنگ و سبوست - عقل باری خسروی می کرد بر ملک وجود
باز چون فرهاد عاشق بر لب شیرین اوست - باور مکن که صورت او عقل من ببرد
عقل من آن ببرد که صورت نگار اوست - هوشم نماند و عقل برفت و سخن ببست
مقبل کسی که محو شود در کمال دوست - دانند جهانیان که در عشق
اندیشه عقل معتبر نیست - ماجرای عقل پرسیدم ز عشق
گفت معزولست و فرمانیش نیست - سست پیمانا چرا کردی خلاف عقل و رای
صلح با دشمن اگر با دوستانت جنگ نیست - در تفکر عقل مسکین پایمال عشق شد
با پریشانی دل شوریده چشمم خواب داشت - کوس غارت زد فراقت گرد شهرستان دل
شحنه عشقت سرای عقل در طبطاب داشت - چو بی دلان همه در کار عشق می آویخت
چو ابلهان همه از راه عقل بر می گشت - ای عقل نگفتم که تو در عشق نگنجی
در دولت خاقان نتوان کرد خلافت - به خرابات چه حاجت که یکی مست شود
که به دیدار تو عقل از سر هشیار برفت - چشمت چو تیغ غمزه خون خوار برگرفت
با عقل و هوش خلق به پیکار برگرفت - عشقت بنای عقل به کلی خراب کرد
جورت در امید به یک بار برگرفت - همت سعدی به عشق میل نکردی ولی
می چو فروشد به کام عقل به ناکام رفت - رخت سرای عقلم تاراج شوق کردی
ای دزد آشکارا می بینم از نهانت - عقل با عشق بر نمی آید
جور مزدور می برد استاد - گفتیم که عقل از همه کاری به درآید
بیچاره فروماند چو عشقش به سر افتاد - چو شور عشق درآمد قرار عقل نماند
درون مملکتی چون دو پادشا گنجد - عقل را با عشق خوبان طاقت سرپنجه نیست
با قضای آسمانی برنتابد جهد مرد - خواستم گفت خاک پای توام
عقلم اندر زمان نصیحت کرد - سودای عشق پختن عقلم نمی پسندد
فرمان عقل بردن عشقم نمی گذارد - هشیار کسی باید کز عشق بپرهیزد
وین طبع که من دارم با عقل نیامیزد - که درآموختش این لطف و بلاغت کان روز
مردم از عقل به دربرد که او دانا شد - عقل را گفتم از این پس به سلامت بنشین
گفت خاموش که این فتنه دگر پیدا شد - کی شکیبایی توان کردن چو عقل از دست رفت
عاقلی باید که پای اندر شکیبایی کشد - گر نشد اشتیاق او غالب صبر و عقل من
این به چه زیردست گشت آن به چه پایمال شد - عقل روا می نداشت گفتن اسرار عشق
قوت بازوی شوق بیخ صبوری بکند - گر شاهدان نه دنیی و دین می برند و عقل
پس زاهدان برای چه خلوت گزیده اند - به راه عقل برفتند سعدیا بسیار
که ره به عالم دیوانگان ندانستند - قرار عقل برفت و مجال صبر نماند
که چشم و زلف تو از حد برون دلاویزند - جوهری عقل در بازار حسن
قیمت لعلش به صد جان می کند - عقل را با عشق زور پنجه نیست
احتمال از ناتوانی می کند - و آنان که به دیدار چنان میل ندارند
سوگند توان خورد که بی عقل و خسانند - سوار عقل که باشد که پشت ننماید
در آن مقام که سلطان عشق روی نمود - عشق را عقل نمی خواست که بیند لیکن
هیچ عیار نباشد که به زندان نرود - زخم شمشیر غمت را به شکیبایی و عقل
چند مرهم بنهادیم و اثر می نرود - عقل را با عشق زور پنجه نیست
کار مسکین از مدارا می رود - دل برقرار نیست که گویم نصیحتی
از راه عقل و معرفتش رهنمون شود - دیوار دل به سنگ تعنت خراب گشت
رخت سرای عقل به یغما کنون شود - چون دور عارض تو برانداخت رسم عقل
ترسم که عشق در سر سعدی جنون شود - من آن قیاس نکردم که زور بازوی عشق
عنان عقل ز دست حکیم برباید - در عقل نمی گنجد در وهم نمی آید
کز تخم بنی آدم فرزند پری زاید - به کوی لاله رخان هر که عشقباز آید
امید نیست که دیگر به عقل بازآید - هر چه در صورت عقل آید و در وهم و قیاس
آن که محبوب منست از همه ممتاز آید - همی خرامد و عقلم به طبع می گوید
نظر بدوز که آن بی نظیر می آید - هد صبری ما تولی رد عقلی ما ثنا
صاد قلبی ما تمشی زاد وجدی ما عبر - عجب از عقل کسانی که مرا پند دهند
برو ای خواجه که عاشق نبود پندپذیر - گفتم ای عقل زورمند چرا
برگرفتی ز عشق راه گریز - خجلست سرو بستان بر قامت بلندش
همه صید عقل گیرد خم زلف چون کمندش - لاجرم عقل منهزم شد و صبر
که نبودند مرد میدانش - عقل را گر هزار حجت هست
عشق دعوی کند به بطلانش - نصیحتگوی ما عقلی ندارد
بر او گو در صلاح خویشتن کوش - عقل را پنداشتم در عشق تدبیری بود
من نخواهم کرد دیگر تکیه بر پندار خویش - عشق آمد و عقل همچو بادی
رفت از بر من هزار فرسنگ - مرا تا پای می پوید طریق وصل می جوید
بهل تا عقل می گوید زهی سودای بی حاصل - گروهی همنشین من خلاف عقل و دین من
بگیرند آستین من که دست از دامنش بگسل - ز عقل اندیشه ها زاید که مردم را بفرساید
گرت آسودگی باید برو عاشق شو ای عاقل - تا عقل داشتم نگرفتم طریق عشق
جایی دلم برفت که حیران شود عقول - حدیث عقل در ایام پادشاهی عشق
چنان شدست که فرمان عامل معزول - عقل و صبر از من چه می جویی که عشق
کلما اسست بنیانا هدم - تا سوار عقل بردارد دمی
طبع شورانگیز را دست از لگام - قیام خواستمت کرد عقل می گوید
مکن که شرط ادب نیست پیش سرو قیام - ملامتم نکند هر که معرفت دارد
که عشق می بستاند ز دست عقل زمام - نقد هر عقل که در کیسه پندارم بود
کمتر از هیچ برآمد به ترازوی توام - تنم فرسود و عقلم رفت و عشقم همچنان باقی
و گر جانم دریغ آید نه مشتاقم که کذابم - من آن نیم که پذیرم نصیحت عقلا
پدر بگوی که من بی حساب فرزندم - عقل مسکین به چه اندیشه فرادست کنم
دل شیدا به چه تدبیر شکیبا دارم - عقلی تمام باید تا دل قرار گیرد
عقل از کجا و دل کو تا برقرار دارم - خنک آن روز که در پای تو جان اندازم
عقل در دمدمه خلق جهان اندازم - نه دست صبر که در آستین عقل برم
نه پای عقل که در دامن قرار کشم - داروی درد شوق را با همه علم عاجزم
چاره کار عشق را با همه عقل جاهلم - لشکر عشق سعدیا غارت عقل می کند
تا تو دگر به خویشتن ظن نبری که عاقلم - شرط عقلست که مردم بگریزند از تیر
من گر از دست تو باشد مژه بر هم نزنم - تو را من دوست می دارم خلاف هر که در عالم
اگر طعنه است در عقلم اگر رخنه است در دینم - گر به عقلم سخنی می گویند
بیم آنست که دیوانه شوم - گر تو گویی خلاف عقلست این
عاقلان دیگرند و ما دگریم - مر خداوند عقل و دانش را
عیب ما گو مکن که نادانیم - عقل چون پروانه گردید و نیافت
چون تو شمعی در هزاران انجمن - دو چشم مست میگونت ببرد آرام هشیاران
دو خواب آلوده بربودند عقل از دست بیداران - چه بویست این که عقل از من ببرد و صبر و هشیاری
ندانم باغ فردوسست یا بازار عطاران - بر عقل من بخندی گر در غمش بگریم
کاین کارهای مشکل افتد به کاردانان - عقل بی خویشتن از عشق تو دیدن تا چند
خویشتن بی دل و دل بی سر و سامان دیدن - گر به رعنایی برون آیی دریغا صبر و هوش
ور به شوخی درخرامی وای عقل و دین من - شد سپر از دست عقل تا ز کمین عتاب
تیغ جفا برکشید ترک زره موی من - صبحم از مشرق برآمد باد نوروز از یمین
عقل و طبعم خیره گشت از صنع رب العالمین - گفتم به عقل پای برآرم ز بند او
روی خلاص نیست بجهد از کمند او - مستوجب ملامتی ای دل که چند بار
عقلت بگفت و گوش نکردی به پند او - چشمم از زاری چو فرهادست و شیرین لعل تو
عقلم از شورش چو مجنونست و لیلی روی تو - عقل کهن بار جفا می کشد
دم به دم از عشق نوآموخته - عقلم بدزد لختی چند اختیار دانش
هوشم ببر زمانی تا کی غم زمانه - زیبا ننماید سرو اندر نظر عقلش
آن کش نظری باشد با قامت زیبایی - عقل باید که با صلابت عشق
نکند پنجه توانایی - زان گه که عشق دست تطاول دراز کرد
معلوم شد که عقل ندارد کفایتی - فرمان عشق و عقل به یک جای نشنوند
غوغا بود دو پادشه اندر ولایتی - پرده داری بر آستانه عشق
می کند عقل و گریه پرده دری - عقل بیچارست در زندان عشق
چون مسلمانی به دست کافری - متحیر نه در جمال توام
عقل دارم به قدر خود قدری - این چه رفتارست کارامیدن از من می بری
هوشم از دل می ربایی عقلم از تن می بری - جفای عشق تو بر عقل من همان مثلست
که سرگزیت به کافر همی دهد غازی - دریغ بازوی تقوا که دست رنگینت
به عقل من به سرانگشت می کند بازی - روی بپوش ای قمر خانگی
تا نکشد عقل به دیوانگی - ای چشم عقل خیره در اوصاف روی تو
چون مرغ شب که هیچ نبیند به روشنی - نفس را عقل تربیت می کرد
کز طبیعت عنان بگردانی - وز عقل بهترت سپری باید ای حکیم
تا از خدنگ غمزه خوبان حذر کنی - تو خود چه فتنه ای که به چشمان ترک مست
تاراج عقل مردم هشیار می کنی - الا ای ترک آتشروی ساقی
به آب باده عقل از من فروشوی - خیام نیشابوری
- «عقل» در رباعیات خیام نیشابوری
- مولوی
- «عقل» در دیوان شمس - غزلیات مولوی
- این سكر بین هل عقل را وین نقل بین هل نقل را
كز بهر نان و بقل را چندین نشاید ماجرا - ای عشق خندان همچو گل وی خوش نظر چون عقل كل
خورشید را دركش به جل ای شهسوار هل اتی - با عقل خود گر جفتمی من گفتنیها گفتمی
خاموش كن تا نشنود این قصه را باد هوا - با خار بودی همنشین چون عقل با جانی قرین
بر آسمان رو از زمین منزل به منزل تا لقا - سیل سیاه شب برد هر جا كه عقلست و خرد
زان سیلشان كی واخرد جز مشتری هل اتی - اما چو اندر راه تو ناگاه بیخود میشود
هر عقل زیرا رسته شد در سبزه زارت بنگها - ای عقل كل ذوفنون تعلیم فرما یك فسون
كز وی بخیزد در درون رحمی نگارین یار را - عنقا كه یابد دام كس در پیش آن عنقامگس
ای عنكبوت عقل بس تا كی تنی این تار را - العقل فیكم مرتهن هل من صدا یشفی الحزن
و القلب منكم ممتحن فی وسط نیران النوی - ای علم عالم نو پیش تو هر عقل گرو
گاه میا گاه مرو خیز به یك بار بیا - جان طرب پرست ما عقل خراب مست ما
ساغر جان به دست ما سخت خوش است ای خدا - به باطن همچو عقل كل به ظاهر همچو تنگ گل
دمی الهام امر قل دمی تشریف اعطینا - وگر عقلست آن پرفن چرا عقلی بود دشمن
كه مكر عقل بد در تن كند بنیاد صورت را - چه داند عقل كژخوانش مپرس از وی مرنجانش
همان لطف و همان دانش كند استاد صورت را - كه سوی عقل كژبینی درآمد از قضا كینی
چو مفلوجی چو مسكینی بماند آن عقل هم برجا - ز بحر این در خجل باشد چه جای آب و گل باشد
چه جان و عقل و دل باشد كه نبود او كف دریا - چه سودا میپزد این دل چه صفرا میكند این جان
چه سرگردان همیدارد تو را این عقل كارافزا - چو ابرو را چنین كردی چه صورتهای چین كردی
مرا بیعقل و دین كردی بر آن نقش و بر آن حورا - چو جامش دید این عقلم چو قرابه شد اشكسته
درستیهای بیپایان ببخشید آن شكستش را - عقل از پی عشق آمد در عالم خاك ار نی
عقلی بنمی باید بیعهد و وفایی را - امروز چنان خواهم تا مست و خرف سازی
این جان محدث را وان عقل خطابی را - ما عقل نداریم یكی ذره وگر نی
كی آهوی عاقل طلبد شیر نری را - بی عقل چو سایه پیت ای دوست دوانیم
كان روی چو خورشید تو نبود دگری را - بر سینه نهد عقل چنان دل شكنی را
در خانه كشد روح چنان رهگذی را - تو پنهانی چو عقل و جمله از تست
خرابیها عمارتها به هر جا - بیا ای جان نو داده جهان را
ببر از كار عقل كاردان را - فروبریم دست دزد غم را
كه دزدیدست عقل صد زبون را - شراب صرف سلطانی بریزیم
بخوابانیم عقل ذوفنون را - نپرد عقل جزوی زین عقیله
چو نبود عقل كل بر جزو لالا - دلیل آنك زاده عقل كلیم
ندایش میرسد كای جان بابا - عقل آمد و گفت من چه گویم
این بخت و سعادت سنی را - از دانه گریز بیم آن جاست
بگذار به عقل بیم جا را - عقل گوید شش جهت حدست و بیرون راه نیست
عشق گوید راه هست و رفتهام من بارها - عقل بازاری بدید و تاجری آغاز كرد
عشق دیده زان سوی بازار او بازارها - عقل گوید پا منه كاندر فنا جز خار نیست
عشق گوید عقل را كاندر توست آن خارها - عقل و تدبیر و صفات تست چون استارگان
زان می خورشیدوش تو محو كن اوصاف را - صد هزاران جان فدا شد از پی باده الست
عقل گوید كان میام در سر مبادا بیشما - رنج تو بر جان ما بادا مبادا بر تنت
تا بود آن رنج همچون عقل جان آرای ما - عقل سلطان نهان و آسمان چون چتر او
تاج و تخت و چتر این سلطان مبادا بیشما - بی خط و بیخال تو این عقل امی میبود
چون ببیند آن خطت را میشود خط خوان چرا - عقل دریابد تو را یا عشق یا جان صفا
لوح محفوظت شناسد یا ملایك بر سما - ساقی گلرخ ز می این عقل ما را خار نه
تا بگردد جمله گل این خارخارت ساقیا - عقل نامحرم برون ران تو ز خلوت زان شراب
تا نماید آن صنم رخسار نارت ساقیا - دیو گیرد عشق را از غصه هم این عقل را
ناگهان گیرد گلوی عقل آدم سان ما - پس برآرد نیش خونی كز سرش خون میچكد
پس ز جان عقل بگشاید رگ شیران ما - در دهان عقل ریزد خون او را بردوام
تا رهاند روح را از دام و از دستان ما - جان به پیشش در سجود از خاك ره بد بیشتر
عقل دیوانه شده نعره زنان كه مرحبا - روح حیوانی تو را و عقل شب كوری دگر
با همین دیده دلا بینی همین تبریز را - عقل آواره شده دوش آمد و حلقه بزد
من بگفتم كیست بر در باز كن در اندرآ - تا نسوزد عقل من در عشق تو در عشق تو
غافلم نی عاقلم باری بیا رویی نما - تا نسوزد عقل من در عشق تو در عشق تو
غافلم نی عاقلم باری بیا رویی نما - عقل از عقلی رود هم روح روحی گم كند
چونك طنبوری ز عشقت برنوازد تار را - مجلس ایثار و عقل سخت گیر
صرفه اندر عاشقی باشد وبا - ننگ آید عشق را از نور عقل
بد بود پیری در ایام صبا - جان شده بیعقل و دین از بس كه دید
زان پری تازه آیین شیوهها - در گمان و وسوسه افتاده عقل
زانك تو فوق گمانی فاسقنا - عقل تا جوید شتر از بهر حج
رفته باشد عشق بر كوه صفا - عقل تا تدبیر و اندیشه كند
رفته باشد عشق تا هفتم سما - بر گیجگاه ما زن ای گیجی خردها
تا وارهد به گیجی این عقل ز امتحانها - ناقوس تن شكستی ناموس عقل بشكن
مگذار كان مزور پیدا كند نشانها - دیوار گوش دارد آهستهتر سخن گو
ای عقل بام بررو ای دل بگیر در را - مفتی عقل كل به فتوی دهد جواب
كاین دم قیامتست روا كو و ناروا - زندان شده بهشت ز نای و ز نوش عشق
قاضی عقل مست در آن مسند قضا - سوی پری رخی كه بر آن چشمها نشست
آرام عقل مست و دل بیقرار ما - آن چه نبردست وهم عقل ندیدست و فهم
از تو به جانم رسید قبله ازانی مرا - باده چو از عقل برد رنگ ندارد رواست
حسن تو چون یوسفیست تا چه كنم خویها - بده به لالا جامی از آنك میدانی
كه علم و عقل رباید هزار دانا را - به گاه جلوه چو طاووس عقلها برده
گشاده چون دل عشاق پر رعنا را - بیا بگو چه زیان كرد خاك از این پیوند
چه لطفها كه نكردهست عقل با اجزا - هزارساله گذشتی ز عقل و وهم و گمان
تو از كجا و فشارات بدگمان ز كجا - چه جای دست بود عقل و هوش شد از دست
كه ساقیست دلارام و باده اش گیرا - یقول عقلی لا تبدلن هدی بردی
اما قضیت به فی هلاك اوطارا - به روز وصل اگر عقل ماندت گوید
نگفتمت كه چنان كن كه آن به این كشدا - چنان كه آب حكایت كند ز اختر و ماه
ز عقل و روح حكایت كنند قالبها - جهان سیه شود آن دم كه رو بگرداند
نه روز ماند و نی عقل برقرار چرا - زانك عقل از برای مادونی
سجده آرد ز حرص هر دون را - ساغر اول چو دود بر سرت
سجده كند عقل جنون تو را - دامن هر خار پر از گل كند
عقل دهد كله دیوانه را - كاسا اداری عقل السكاری
منهم تواری قم فاسقنیها - من كان له عشق فالمجلس مثواه
من كان له عقل ایاه و ایانا - تجلی علیه الغیب و اندك عقله
كما اندك ذاك الطور و استهدم الصخرا - فبلا انف شممنا و بلا عقل فهمنا
و بلا شدق ضحكنا و بلا عین بكینا - یا من اذل عقلك نفس الهوی تعی
من ذله النفوس سریعا معالیا - ای عقل باش حیران نی وصل جو نه هجران
چون وصل گوش داری زان كس كه نیست غایب - عقلم برفت از جا باقیش را تو فرما
ای از درت نرفته كس ناامید و غایب - عقل شد گوشهای و میگوید
عقل اگر آن تست هین دریاب - بكوبید دهلها و دگر هیچ مگویید
چه جای دل و عقلست كه جان نیز رمیدهست - چو عقل كل بویی برد از وی
شب و روز از هوس اندر جنونست - كه پیش همت او عقل دیدهست
كه همتهای عالی جمله دونست - بسوز ای دل در این برق و مزن دم
كه عقلم ابر سوداوش گرفتست - نه عقلی ماند و نی تمیز و نی دل
چه چاره فعل آن دیدار اینست - اگر عقلست پس دیوانگی چیست
وگر جانست پس جانان كدامست - زهی می كاندر آن دستست هیهات
كه عقل كل بدو مستست هیهات - خصوصا جان پیریها كه عقلست
كه خوش مغزست و شایستهست هیهات - عقلت شب قدر دید و صد عید
كز عشق دریده شد براتت - در شهر شما یكی نگاریست
كز وی دل و عقل بیقراریست - عقل و عشق و معرفت شد نردبان بام حق
لیك حق را در حقیقت نردبانی دیگرست - شب روان از شاه عقل و پاسبان آن سو شوند
لیك آن جان را از آن سو پاسبانی دیگرست - چونك شه بنمود رخ را اسب شد همراه پیل
عقل مسكین گشت مات و جان میان برد و مات - حال صورت این چنین و حال معنی خود مپرس
روح مست و عقل مست و خاك مست اسرار مست - عقل را معزول كردیم و هوا را حد زدیم
كاین جلالت لایق این عقل و این اخلاق نیست - هر قدح كز می دهد گوید بگیر و هوش دار
هش كه دارد عقل دارد عقل خود پنهان شدست - این قدر عقل نداری كه ببینی آخر
گر نه شاهیست پس این بارگه سلطان چیست - گربزانند كه از عقل و خبر میدزدند
خود چه دارند كسی را كه ز خود بیخبرست - در كف عقل نهد شمع كه بستان و بیا
تا در من كه شفاخانه هر ممتحن است - عقل تا مست نشد چون و چرا پست نشد
و آنك او مست شد از چون و چرا رست كجاست - عقل اگر سلطان این اقلیم شد
همچو دزد آویخته بر دار ماست - عشق را بیخویش بردی در حرم
عقل را بیگانه كردی عاقبت - عقل اگر سلطان این اقلیم شد
همچو دزد آویخته بر دار ماست - انكار كرد عقل تو وین كار كرده عشق
انكار سود نیست چو این كارم آرزوست - ای عشق عقل را تو پراكنده گوی كن
ای عشق نكتههای پریشانم آرزوست - عقل اگر قاضیست كو خط و منشور او
دیدن پایان كار صبر و وقار و وفاست - عقل روان سو به سو روح دوان كو به كو
دل همه در جست و جو یا رب جویان كیست - مفخر جان شمس دین عقل به تبریز یافت
آن گهری را كه بحر در نظرش سرسریست - كه گوششان بگرفتست عشق و میآرد
ز راههای نهانی كه عقل رهبر نیست - در آن زمان كه در این دوغ میفتی چو مگس
عجب كه توبه و عقل و رأیت تو كجاست - نهان كند دو جهان را درون یك ذره
كه از تصرف او عقل گول و نابیناست - بدانك زیركی عقل جمله دهلیزیست
اگر به علم فلاطون بود برون سراست - جنون عشق به از صد هزار گردون عقل
كه عقل دعوی سر كرد و عشق بیسر و پاست - خدای بخشد و گیرد بیارد و ببرد
كه كار او نه به میزان عقل موزونست - نه هیچ عاقل بفریبدت به حیلت عقل
نه پای بند كند جاده هیچ سلطانت - به حق غنچه و گلهای لعل روحانی
كه دام بلبل عقلست در گلستانت - مرا عقل صد بار پیغام داد
خمش كن كه فخرست آن ننگ نیست - عشق تو آورد شراب و كباب
عقل به یك گوشه نشستن گرفت - اشتر دیوانه سرمست من
سلسله عقل دریدن گرفت - العقل مساح الزمان و اهله
فتجانبوا من عاقل مساح - اشكی كه چشم افروختی صبری كه خرمن سوختی
عقلی كه راه آموختی در نیم شب گمراه شد - زین حلقه نجهد گوشها كو عقل برد از هوشها
تا سر نهد بر آسیا چون دانه در پیمانه شد - غره مشو با عقل خود بس اوستاد معتمد
كاستون عالم بود او نالانتر از حنانه شد - من كه ز جان ببریدهام چون گل قبا بدریدهام
زان رو شدم كه عقل من با جان من بیگانه شد - وان عقل پرمغزی كه او در نوبهاری دررسد
از پوستها فارغ شود كی غصه قندز خورد - خون ببرد نطفه كند نطفه برد خلق كند
خلق كشد عقل كند فاش كند محشر خود - خلوتیان آسمان تا چه شراب میخورند
روح خراب و مست شد عقل خمار میرسد - دیده عقل مست تو چرخه چرخ پست تو
گوش طرب به دست تو بیتو به سر نمیشود - جان ز تو جوش میكند دل ز تو نوش میكند
عقل خروش میكند بیتو به سر نمیشود - از غلبات عشق او عقل چه شور میكند
وز لمعان جان او جانوری چه میشود - همه تسبیح گویانند اگر ماهست اگر ماهی
ولیكن عقل استادست او مشروحتر گوید - خصوصا اندر این مجلس كه امشب در نمیگنجد
دو چشم عقل پایان بین كه صدساله رصد بیند - جهان و عقل كلی را ز عقل جزو چون بینی
در آن دریای خون آشام عقل مختصر چه بود - عقل از مزه بویش وز تابش آن رویش
هم خیره همیخندد هم دست همیخاید - عقلی كه بر این روزن شد حارس این خانه
خاك در او گردد گر علم و عمل دارد - چون عقل ندارم من پیش آ كه تویی عقلم
تو عقل بسی آن را كو چون تو شبان دارد - بی عقل نتان كردن یك صورت گرمابه
چون باشد آن علمی كو عقل و خبر سازد - چون آتش نو كردی عقلم به گرو كردی
خاك توم ای سلطان یعنی بنمی ارزد - آن جای كه عشق آمد جان را چه محل باشد
هر عقل كجا پرد آن جا كه جنون باشد - خواب از پی آن آید تا عقل تو بستاند
دیوانه كجا خسبد دیوانه چه شب داند - عشق از پی آن باید تا سوی فلك پرد
عقل از پی آن باید تا علم و ادب بیند - ای عقل تو به باشی در دانش و در بینش
یا آنك به هر لحظه صد عقل و نظر سازد - چو عقلید و چو عقلید هزاران و یكی چیز
پراكنده به هر خانه چو خورشید روانید - ملولان همه رفتند در خانه ببندید
بر آن عقل ملولانه همه جمع بخندید - ولیكن عقل كو آن لحظه دل را
كه دلها را لبش خمار دارد - دویدم پیش و گفتم باده خوردی
نمیترسی كه عقل انكار دارد - كسی كز غمزهای صد عقل بندد
گر او بر ما نخندد پس كه خندد - چو ناگاهان بدیدش همچو برقی
برون پرید عقلش را سری شد - چرا آسان نماید كار دشوار
كه تقدیر از كمین عقلت رباید - ای روح مقیم مرغزاری تو
كان جا دل و عقل دانه چین باشد - آن عقل فضول در جنون آید
هوش از بن گوش مرتهن گردد - شب رفت و بماند روز مطلق
وین عقل چو پاسبان چه میشد - عقل ار چه شگرف كدخداییست
بی خوان تو آب و نان ندارد - جام چو عصاش اژدها شد
بر قبطی عقل میگمارد - چون دید كه بند عقل بگسست
در حال دلم گریزپا شد - عقلست چراغ ماجراها
آن جا هش و عقل از كجا بود - در صرصر عشق عقل پشهست
آن جا چه مجال عقلها بود - عقل باتدبیر آمد در میان جوش ما
در چنان آتش چه جای عقل یا تدبیر بود - بادهها در جوش از او و عقلها بیهوش از او
جزو و كل و خار و گل از روی خوبش باد شاد - ای خموش از گفت خویش و ای جدا از جفت خویش
چون چنین حیران شدی از عقل زیركسار خود - زان می صافی ز خم وحدتش ای باخودان
عقل و هوش و عاقبت بینی همه لاشیء كنید - سوی چینست آن بت چینی كه طالب گشتهاید
این چه عقلست این كه هر دم قصد راه ری كنید - از شراب صرف باقی كاسه سر پر كنید
فرش عقل و عاقلی از بهر لله طی كنید - ای ز نوشانوش بزمت هوشها بیهوش باد
وی ز جوشاجوش عشقت عقل بیدستار باد - چو ملك كوفت دمامه بنه ای عقل عمامه
تو مپندار كه آن مه غم دستار تو دارد - این مجابات مجیرست در آن قطعه كه گفت
بر سر كوی تو عقل از سر جان برخیزد - خمش ای عقل عطارد كه در این مجلس عشق
حلقه زهره بیانت همه تسخر گیرند - بر سرت بردود و عقل دهد مغز تو را
عقل پرمغز تو پا بر سر جوزا بزند - آنك عكس رخ او راه ثریا بزند
گر ره قافله عقل زند تا بزند - چون رسد طره تو مشك دگر دم نزند
چون رسد پرتو تو عقل دگر سر نكند - تا نخوانیم ندانی تو ره واگشتن
كه ره از دعوت ما گردد بر عقل بدید - بر سر كوی تو عقل از سر جان برخیزد
خوشتر از جان چه بود از سر آن برخیزد - این مجابات مجیر است در آن قطعه كه گفت
بر سر كوی تو عقل از سر جان برخیزد - عقل كل كو راز پوشاند همی
مست باد و راز بیروپوش باد - عقل گوید كاین بداندیشی مكن
او از آن ماست بر ما ناز كرد - شهر پر شد لولیان عقل دزد
هم بدزدد هم بخواهد دستمزد - نقشهایی كه نگارد آن نگار
عقل آن را جز كه مفرش چون بود - بربند پنج حس را زین سیلهای تیره
تا عقل كل ز شش سو بر تو مطیر باشد - وانگه ز عالم جان آمد سپاه انسان
عقلش وزیر گشت و دل رفت پادشا شد - گلزار جان فزایت بر باغ جان بخندد
گلها به عقل باشد یا خار خار ماند - ای صد هزار عاقل او در جوال كرده
كو عقل كاملی تا ترك جوال گیرد - از رشك نورها است كه عقل كمال را
از غیرت ملاحت او كور و كر كنند - در معده چون بسوزد آن نان و نان خورش
آن گاه عقل و جان شود و حسرت حسود - جامی كه عقل و روح حریف و جلیس اوست
نی نفس كوردل كه سوی دام میرود - زنگی شب ببرد چو طرار عقل ما
شحنه صبوح آمد و طرار میكشد - كی آب شور نوشد با مرغهای كور
آن مرغ را كه عقل ز كوثر خبر دهد - خامش ز حرف گفتن تا بوك عقل كل
ما را ز عقل جزوی راه و عبر دهد - عقل معقل شبی شد بر سلطان عشق
گفت به اقبال تو نفس مقید رسید - عقل در آن غلغله خواست كه پیدا شود
كودك هم كودكست گو چه به ابجد رسید - عقل بر آن عقل ساز ناز همیكرد ناز
شكر كز آن گشت باز تا به مقام اوفتاد - داد دل و عقل و جان مفخر تبریزیان
از مدد این سه داد یافت زمانه سداد - عشق ز زنجیر خویش جست و خرد را گرفت
عقل ز دستان عشق ناله كنان داد داد - پنبه برون كن ز گوش عقل و بصر را مپوش
كان صنم حله پوش سوی بصر میرود - كشته شهوت پلید كشته عقلست پاك
فقر زده خیمهای زان سوی پاك و پلید - من از قطار حریفان مهار عقل گسستم
به پیش اشتر مستش یكی مهار چه باشد - شدم ز عشق به جایی كه عشق نیز نداند
رسید كار به جایی كه عقل خیره بماند - هزار ظلم رسیده ز عقل گشت رهیده
چو عقل بسته شد این جا بگو كیش برهاند - دلا مگر كه تو مستی كه دل به عقل ببستی
كه او نشست نیابد تو را كجا بنشاند - متاع عقل نشانست و عشق روح فشانست
كه عشق وقت نظاره نثار جان بفشاند - هزار جان و دل و عقل گر به هم تو ببندی
چو عشق با تو نباشد به روزنش نرساند - منم كه هجو نگویم بجز خواطر خود را
كه خاطرم نفسی عقل گشت و گاه جنون شد - نگفتمت به خرابات طرفه مستانند
كه عقل را هدف تیر ترهات كنند - ولی كسی كه به دستش چراغ عقل بود
كجا گذارد نور و كجا رود سوی دود - هزار شكر خدا را كه عقل كلی باز
ز بعد فرقت آمد به طالع مسعود - چراغ عقل در این خانه نور میندهد
ز پیچ پیچ كه دارد لهب ز یاغی باد - جهان عقل چو روم و جهان طبع چو زنگ
میان هر دو فتادهست كارزار و جهاد - چو عشق سلسله خویش را بجنباند
جنون عقل فلاطون و بوالحسن باشد - امان عالم عشقست و معدلت هم از اوست
وگر چه راه زن عقل مرد و زن باشد - چو خون عقل خورد باده لاابالی وار
دهان گشاید و اسرار كبریا گوید - در آن زمان كه كند عقل عاقبت بینی
ندا ز عشق برآید كه هرچ بادا باد - چه ریشه بركنی از غصه و پشیمانی
چو ریش عقل تو در دست كالبد باشد - برو ز عشق نبردی تو بوی در همه عمر
نه عشق داری عقلیست این به خود خرسند - شبست لیلی و روزست در پیش مجنون
كه نور عقل سحر را به جعد خویش كشد - كسی سر نهد بر فسونش كه چون مار
ز عقل و ز دین دست و پایی ندارد - روبه عقل گر چه جهد كند
ره بدان صارم الزمان نبرد - عقل گوید مرا خمش كن بس
كه خداوند غیب دان آمد - آن چنان عقل را چه خواهی كرد
كه نگوسار یك نبیذ آید - عقل بفروش و جمله حیرت خر
كه تو را سود از این خرید آید - نه از آن حالتیست ای عاقل
كه در او عقل كس بدید آید - نشود باز این چنین قفلی
گر همه عقلها كلید آید - صبر با عشق بس نمیآید
عقل فریادرس نمیآید - یار برهنه به قبا میل كرد
عقل دگربار كمردوز شد - ان كان عیشا قد هجر و اختل عقلی من سهر
والله روحی ما نفر والله روحی ما كفر - از باغ و گل دلشادتر وز سرو هم آزادتر
وز عقل و دانش رادتر وز آب حیوان پاكتر - عقل رباست و دلربا در تبریز شمس دین
آن تبریز چون بصر شمس در اوست چون نظر - اگر خواهی كه چون مجنون حجاب عقل بردری
ز دست عشق پابرجا شراب آن جا ز بیجا خور - تا كی ز شب زنگی بر عقل بود تنگی
شاهنشه صبح آمد زد بر سر او خنجر - چو بنمایی ز خوبی دست بردی
بماند دست و پای عقل از كار - نداند گاو كردن بانگ بلبل
نداند ذوق مستی عقل هشیار - چه كم عقلی بود آن كس كه این را
برای جاه او گوید كه مكثار - چون خوش نبود چنین خرابی
بگشای دو چشم عقل و بنگر - عقل تو دربند جان و طبع تو دربند نان
مغزها اندر خمار و دستها اندر خمیر - بیتو بیعقلم ملولم هر چه گویم كژ بود
من خجل از عقل و عقل از نور رویت شرمسار - صد هزاران ساله از دیوانگی بگذشتهایم
چون تو افلاطون عقلی رو تو را با ما چه كار - با چنین عقل و دل آیی سوی قطاعان راه
تاجر ترسنده را اندر چنین غوغا چه كار - ساعتی بیرونیان را میربود از عقل و دل
ساعتی اهل حرم را میببرد از هوش و كار - گاه از نوك قلم سوداش نقشی میكشید
گاه از سرنای عشقش عقل مسكین سنگسار - چونك بینایان نمیبینند رنگ جام را
عقل خود داند كه باشد جان اعمی دور دور - عقل بند ره روان و عاشقانست ای پسر
بند بشكن ره عیان اندر عیانست ای پسر - عقل بند و دل فریب و تن غرور و جان حجاب
راه از این جمله گرانیها نهانست ای پسر - چون ز عقل و جان و دل برخاستی بیرون شدی
این یقین و این عیان هم در گمانست ای پسر - رخ عاشقان مزعفر رخ جان و عقل احمر
منگر برون شیشه بنگر درون ساغر - عقل را قبله كند آنك جمال تو ندید
در كف كور ز قندیل عطا اولیتر - چشم مست تو خرابی دل و عقل همهست
عارض چون قمر و رنگ چو گلنار مگیر - محتسب عقل تو است دان كه صفاتت بازار
وان دغل هست در او نفس پلید مكار - تا تو آن رخ نمودی عقل و ایمان ربودی
هست منصور جان را هر طرف دار دیگر - در رخ آن آفتاب هر دو كون
مست لایعقل همیكردم نظر - عقل بند و دل فریب و جان حجاب
راه از این هر سه نهانست ای پسر - چون ز عقل و جان و دل برخاستی
این یقین هم در گمانست ای پسر - عقل بند ره روانست ای پسر
بند بشكن ره عیانست ای پسر - ای مشعله یقین را وی پرورش زمین را
وی عقل اولین را ثانی و چیز دیگر - از آسمان فرست شرابی كز آن شراب
اندر زمین نماند یك عقل هوشیار - دست زنان عقل كل رقص كنان جزو و كل
سجده كنان سرو و گل بر طرف سبزه زار - نه مستیی كه تو را آرزوی عقل آید
ز مستی كه كند روح و عقل را بیدار - ز بامداد چو افیون فضل او خوردیم
برون شدیم ز عقل و برآمدیم ز كار - ببین تو حال مرا و مرا ز حال مپرس
چو عقل اندك داری برو مگو بسیار - منم چو عقل و خرد در درون پرده تو
به وقت لذت و شادی به گاه رنج و فتور - تو عقل خویش را از می نگهدار
تو می را عقل دزدیدن میاموز - تو باز عقل را صیادی آموز
چنین بیهوده پریدن میاموز - گرفتم گوش عقل و گفتم ای عقل
برون رو كز تو وارستم من امروز - بشوی ای عقل دست خویش از من
كه در مجنون بپیوستم من امروز - عقل من از دست رفت و شعر من ناقص بماند
زان كمانم هست عریان از لباس نقش و توز - چرخ میان آب تو بر دوران همیزند
عقل بر طبیبیت عرضه همیكند مجس - ور شه عقل كه عالم همگی چاكر اوست
جهت خدمت او بست كمر میرسدش - عقل تاجست چنین گفت به تثمیل علی
تاج را گوهر نو بخش تو از گوهر خویش - عقل آمد عاشقا خود را بپوش
وای ما ای وای ما از عقل و هوش - یا برو از جمع ما ای چشم و عقل
یا شوم از ننگ تو بیچشم و گوش - آن كس كه گم كند ره با عقل بازگردد
وان را كه عقل گم شد از كی بود پناهش - نی ما از آن شاهیم ما عقل و جان نخواهیم
چه عقل و بند و پندش چه جان و آه آهش - آن مه كه هست گردون گردان و بیقرارش
وان جان كه هست این جان وین عقل مستعارش - غرق شدم در شراب عقل مرا برد آب
گفت خرد الوداع بازنیایم به هوش - عقل و خرد در جنون رفت ز دنیا برون
چونك ز سر رفت دیگ چونك ز حد رفت جوش - ترس و امید تو را هست حواله به عقل
دانه و دام تو را هست شكاری وحوش - آنك در او عقل و وهم مینرسد از قصور
گشت عیان تا كه عشق كوفت بر او دست دوش - گرز برآورد عشق كوفت سر عقل را
شد ز بلندی عشق چرخ فلك پست دوش - عقل كمالی كه او گردن شیران شكست
عاشق بیدست و پا گردن او بست دوش - ولوله در كو فتاد عقل درآمد كه داد
محتسب عقل را دست فروبست دوش - دو سه بریشم از این ارغنون فروتر گیرد
كه تند میرسد آواز عقل پردازش - خمش بس است حكایت اشارتی بس كن
چه حاجتست بر عقل طول طومارش - من از قباش ربودم یكی كلهواری
بسوخت عقل و سر و پایم از كلهوارش - اگر چه صاحب صدرست عقل و بس دانا
به جام عشق گرو شد ردا و دستارش - كل عقل بوصلكم مدهش
كل خد ببینكم مخدش - بصر العقل من جلالتكم
مثل الترك عینه اخفش - تو عقل عقلی و من مست پرخطای توام
خطای مست بود پیش عقل عقل معاف - فتنه نشان عقل بود رفت و به یك سو نشست
هر طرف اكنون ببین فتنه دروای عشق - عقل بدید آتشی گفت كه عشقست و نی
عشق ببیند مگر دیده بینای عشق - باز برآورد عشق سر به مثال نهنگ
تا شكند زورق عقل به دریای عشق - همیدود به كه و دشت و بر و بحر روان
به قدر عقل تو گفتم نمیكنم تعمیق - چون پدر و مادر عقلست و روح
هر دو تویی چون شوم ای دوست عاق - چه افرنگ عقلی كه بود اصل دین
چو حلقهست بر در در آن كوی و دنگ - ز خشكیست این عقل و دریاست آن
بمانده است بیرون ز بیم نهنگ - عشق ز آغاز همه حیرتست
عقل در او خیره و جان گشته دنگ - عقل چو این دید برون جست و رفت
با دل دیوانه كه كردست جنگ - از بارگاه عقل كل آید همی بانگ دهل
كمد سپاه آسمان نك میرسد اعلام دل - عقل كل ار سری كند با دل چاكری كند
گردن عقل و صد چو او بسته به بند دام دل - گل كیست قاصدیست ز بستان عقل و جان
گل چیست رقعه ایست ز جاه و جمال گل - جلوه چو شد نور ما آن ملك نورها
نور شود جمله روح عقل شود بیعقال - چو درخور تك دلدل نبود عرصه عقل
ز تنگنای خرد تاخت سوی عرصه قل - تو را و عقل تو را عشق و خارخار چراست
كه وقت شد كه بروید ز خار تو آن گل - یا منیر البدر قد اوضحت بالبلبال بال
بالهوی زلزلتنی و العقل فی الزلزال زال - یا بدیع الحسن قد اوضحت بالبلبال بال
بالهوی زلزلتنی و العقل فی الزلزال زال - آتش در این عالم زنیم وین چرخ را برهم زنیم
وین عقل پابرجای را چون خویش سرگردان كنیم - خامش كنیم و خامشی هم مایه دیوانگیست
این عقل باشد كتشی در پنبه پنهان كنیم - دل را ز خود بركندهام با چیز دیگر زندهام
عقل و دل و اندیشه را از بیخ و بن سوزیدهام - امروز عقل من ز من یك بارگی بیزار شد
خواهد كه ترساند مرا پنداشت من نادیدهام - ای عقل كل ای عقل كل تو هر چه گفتی صادقی
حاكم تویی حاتم تویی من گفت و گو كمتر كنم - اینك سر و گرز گران می زن برای امتحان
ور بشكند این استخوان از عقل و جان مغزینترم - چند آزمایم خویش را وین جان عقل اندیش را
روزی كه مستم كشتیم روزی كه عاقل لنگرم - ای خسرو شاهنشهان ای تختگاهت عقل و جان
ای بینشان با صد نشان ای مخزنت بحر عدم - گه تاج سلطانان شوم گه مكر شیطانان شوم
گه عقل چالاكی شوم گه طفل چالیكی شوم - هر لحظه بخروشانترم برجسته و جوشانترم
چون عقل بیپر می پرم زیرا چو جان بالاییم - ای نفس كل صورت مكن وی عقل كل بشكن قلم
ای مرد طالب كم طلب بر آب جو نقش قدم - در چاه تخمی كاشتن بیعقل را باشد روا
این جا به داد عقل كل كشت بیابانی كنم - صبر نماندهست كه من گوش سوی نسیه برم
عقل نماندهست كه من راه به هنجار روم - عقل ز جای می جهد روح خراج می دهد
سر به سجود می رود كز پی تو مدورم - آمدهام چو عقل و جان از همه دیدهها نهان
تا سوی جان و دیدگان مشعله نظر برم - باده اگر چه می خورم عقل نرفت از سرم
مجلس چون بهشت را زیر و زبر چرا كنم - ز عقل خود چو رفتم من سر زلفش گرفتم من
كنون در حلقه زلفش گرفتارم گرفتارم - چو هر دم می فزون باشد ببین حالم كه چون باشد
چنان میهای صدساله چنین عقلی كه من دارم - چرا ساكن نمیگردم بر این و آن همیگویم
كه عقلم برد و مستم كرد ناهموار می گردم - اگر عقل خلایق را همه بر همدگر بندی
نیابد سر لطف ما مگر آن جان كه بگزیدم - درآمد عقل در میدان سر انگشت در دندان
كه با سرمست و با حیران چه گفتم من كه الهاكم - درآمد عقل در میدان سر انگشت در دندان
كه بر سرمست و با حیران چه برخوانیم الهاكم - آوازه آن یاران چون مشك جهان پر شد
ز آواز بشد عقلم آوازه نمیدانم - به اندیشه فروبرد مرا عقل چهل سال
به شصت و دو شدم صید و ز تدبیر بجستم - آن باده كه دادی تو و این عقل كه ما راست
معذور همیدار اگر جام شكستیم - در عشق تو از عاقله عقل برستیم
جز حالت شوریده دیوانه ندانیم - چه دیدم خواب شب كامروز مستم
چو مجنونان ز بند عقل جستم - بسی بیدیده را سرمه كشیدم
بسی بیعقل را استاد كردم - همیشه من چنین مجنون نبودم
ز عقل و عافیت بیرون نبودم - چه جای باد و آب است ای برادر
كه همچون عقل كلی ذوفنونم - عجایب آنك نقلش عقل من برد
چو عقل نیست چونش می ستایم - تو را باد و دم شهوت رباید
نه ما كه كهربای عقل و جانیم - به سان عقل اول سر عالم
دهان بربسته تا پایان بگوییم - دل بیعقل شرح این بگفتی
اگر بودی به عالم نیم محرم - آخر دیدم به عقل موضع
صد بار و هزار بار رستم - نزدیكتری به من ز عقلم
پس سوی تو من چگونه یازم - در دیده عقل بس مكینم
در دیده عشق بیمكانم - نی سر ماند نه عقل او را
گر ما سر فتنه را بخاریم - حاشا كه ز عقل و روح لافیم
آتش در ما اگر همینیم - از درون باره این عقل خود ما را مجو
زانك در صحرای عشقش ما برون بارهایم - فهم و وهم و عقل انسان جملگی در ره بریخت
چونك از شش حد انسان سخت افزون تاختیم - عشق را اندیشه نبود زانك اندیشه عصاست
عقل را باشد عصا یعنی كه من اعمیستم - بار دیگر از دل و از عقل و جان برخاستیم
یار آمد در میان ما از میان برخاستیم - ظلمتی كز اندرونش آب حیوان می زهد
هست آن ظلمت به نزد عقل هشیاران صیام - عشق را اندیشه نبود زانك اندیشه عصاست
عقل را باشد عصا یعنی كه من اعمیستم - عقل عقل و دل دل جان دو صد جان چو تویی
واجب آید كه به اقبال تو بر تن نتنیم - عقل گوید كه من او را به زبان بفریبم
عشق گوید تو خمش باش به جان بفریبم - گلشن عقل و خرد پرگل و ریحان طری است
چشم بستی به ستیزه كه تماشا نكنم - تا ز زهدان جهان همچو جنینت نبرم
در جهان خرد و عقل تو را جا نكنم - دشمن عقل كی دیدهست كز آمیزش او
همه عقل و همه علم و همه فرهنگ شویم - عقل از او مستقینی صبر از او مستعینی
عشق از او غیب بینی خاك او نقش آدم - چون ز پرده قصد عقل ما كند
تو فسون بر ما مخوان و برمدم - عقل و جان آن جا كند رقص الجمل
كو بدرد پرده شادی و غم - عقل هم انگشت خود را می گزد
زانك جان این جاست و بیجان می روم - عقلم ببرد از ره كز من رسی تو در شه
چون سوی عقل رفتم عقلم نداشت سودم - آن عقل پرهنر را بادی است در سر او
آن باد او نماند چون بادهای درآرم - از ماجرا گذر كن گو عقل ماجرا را
چنگ است ورد و ذكرم بادهست شیخ و پیرم - ای نور دیده و دین گفتی به عقل بنشین
ای پردهها دریده كی می هلی ستیزم - از من گذر چو كردی از عقل و جان گذشتم
در من اثر چو كردی بر گنبد اثیرم - در زیر چادر است بتی كز صفات او
ما را ز عقل برد و سجود اندرآمدیم - اشكال گنده پیر ز اشكال شاهدان
گر عقل ما نداند در عشق مرتدیم - من نیم كاره گفتم باقیش تو بگو
تو عقل عقل عقلی و من سخت كودنم - باده دهم طاس طاس ده ز وجودم خلاص
باده شد انعام خاص عقل شد انعام عام - ورای وهم حریفی كنیم خوش با عشق
نه عقل گنجد آن جا نه زحمت اجسام - چو پر شود شكمت در زمان حشر آرد
به جای عقل تو شیطان به جای كعبه صنم - كدام عقل روا بیند این كه من تشنه
به غیر حضرت آن بحر بینیاز روم - كمان عشق بدرم كه تا بداند عقل
كه بینظیرم و سلطان بینظیرانم - اگر به عقل و كفایت پی جنون باشم
میان حلقه عشاق ذوفنون باشم - هر چه تو فرمایی عقل و دین افزایی
هین بفرما كه ما بنده و اشكاریم - زنده نباشد دل من گر به مهش دل ندهم
عقل ندارد سر من گر ز نباتش نچرم - صبر مرا برهم زدی برهم زدی عقل مرا رهزن شدی رهزن شدی
دل را كجا پنهان كنم در دلبری تو بیحدی تو بیحدی - صبر از دل من بردهای مست و خرابم كردهای
كو علم من كو حلم من كو عقل زیركسار من - ای هوش ما از خود برو وی گوش ما مژده شنو
وی عقل ما سرمست شو وی چشم ما دولت ببین - ای شهسوار امر قل ای پیش عقلت نفس كل
چون كودكی كز كودكی وز جهل خاید آستین - عالم چه دارد جز دهل از عیدگاه عقل كل
گردون چه دارد جز كه كه از خرمن افلاك من - ای باغ ساز و دست نی چون عقل فوق و پست نی
هستی چو نحل خانه كن یا جان معمار بدن - آن سو مرو این سو بیا ای گلبن خندان من
ای عقل عقل عقل من ای جان جان جان من - ای خوشدلی و ناز ما ای اصل و ای آغاز ما
آخر چه داند راز ما عقل حسن یا بوالحسن - ای خون عقلم ریخته صبر از دلم بگریخته
ای جان من آمیخته با جان هر صورت شكن - چونك خیال خوب او خانه گرفت در دلت
چون تو خیال گشتهای در دل و عقل خانه كن - عقل نخواهم و خرد دانش او مرا بس است
نور رخش به نیم شب غره صبحگاه من - زینچ بگفت دلبرم عقل پرید از سرم
باقی قصه عقل كل بو نبرد چه جای من - فرع سماع آسمان هست سماع این زمین
و آنك سماع تن بود فرع سماع عقل و جان - نیست بجز رضای تو قفل گشای عقل و دل
نیست بجز هوای تو قبله و افتخار جان - باده ده و نهان بده از ره عقل و جان بده
تا نرسد به هر كسی عشرت و كار و بار من - عشق ز توست همچو جان عقل ز توست لوح خوان
كان و مكان قراضه جو بحر ز توست دانه چین - چون سر عشق نیستت عقل مبر ز عاشقان
چشم خمار كم گشا روی به ارغوان مكن - دلم بدرید ز اندیشه شكسته گشته چون شیشه
كه عقل از چه طمع دارد نهان دان را فریبیدن - چو دیكی پخت عقل من چشیدم بود ناپخته
زدم آن دیك در رویش ز بهر جوش شمس الدین - زبان ذوالفقار عقل كاین دریا پر از در كرد
زبانش بازبگرفت و شد او خاموش شمس الدین - زان روز من مسكین بیعقل شدم بیدین
زان زلف خوش مشكین ما را تو چلیپا كن - از عقل بپرسیدم كاین شهره بتان چونند
گفتا پنهان صورت پیدا به فن و دستان - هر حس به محسوسی جفت است یكی گشته
هر عقلی به معقولی جفت و نگران ای جان - در دیده عالم نه عدلی نو و عقلی نو
وان آهوی یاهو را بر كلب معلم زن - بر قاعده مجنون سرفتنه غوغا شو
كاین عشق همیگوید كز عقل تبرا كن - تو عقل عقل مایی چرا ز ما جدایی
سری كه عقل از او شد نه گیج ماند و حیران - ز شهوانی به عقلانی رسانمان
بر اوج فوق بر زین لوح زیرین - همه مولای عقلند این غریب است
كه عقل آمد كه من مولای مستان - هوا شیری است از پستان شیطان
بود عقل تو شیر خر مكیدن - بازآمد آستین فشانان
آن دشمن جان و عقل و ایمان - آن دایه عقل و آفت عقل
آن مونس جان و دشمن جان - او عقل سبك كجا رباید
عقلی خواهد چو عقل لقمان - عقل از كف عشق خورد افیون
هش دار جنون عقل اكنون - عشق مجنون و عقل عاقل
امروز شدند هر دو مجنون - ای دشمن عقل و جان شیرین
نور موسی و طور سینین - عقلی باید ز عقل بیزار
خوش نیست قلاوزی زحیران - عقل دانایی است و نقلش نقل آمد یا قیاس
عشق كان بینش آمد ز آفتاب كن فكان - شور تو عقلم ستد با فتنهها دربافتم
شور و بیعقلی بباید بافتن را با فتن - عیب بینی از چه خیزد خیزد از عقل ملول
تشنه هرگز عیب داند دید در آب روان - عقل منكر هیچ گونه از نشانها نگذرد
بی نشان رو بینشان تا زخم ناید بر نشان - بر مقام عقل باید پیر گشتن طفل را
در مقام عشق بینی پیر را برنا شدن - عقل زیرك را برآر و پهلوی شادی نشان
جان روشن را سبك بر باده روشن بزن - عقل گوید گوهرم گوهر شكستن شرط نیست
عشق گوید سنگ ما بستان و بر گوهر بزن - بی تو باشد جیش و عیش و باغ و راغ و نقل و عقل
هر یكی رنج دماغ و كندهای بر پای من - گر چه می پرسید عقلم هر دم از استاد عشق
سر آن می او نمیفرمود الا آن آن - عقل از بهر هوسها دارداری می كند
زود چشمش را ببند و بهر او تو دار زن - مطربا حسنت ز پرگار خرد بیرونتر است
خیمه عشرت برون از عقل و از پرگار زن - عقل هشیارت قبایی دوخت بهر شمس دین
تو ز عشق او به چشم منكران مسمار زن - چون میان عقل و تن افتاد از می سه طلاق
هر تنی كو با خرد جفت است آن زانی است آن - مطربا گفتی تو نام شمس دین و شمس دین
درربودی از سرم یك بارگی تو عقل و دین - عقل میدانی او خود خر لنگ افتاده است
در براق احدی دید كسی لنگیدن - هر بتی را كه شكستی ای خلیل
جان پذیرد عقل یابد زان شكن - می بده ای ساقی آخرزمان
ای ربوده عقلهای مردمان - دامی است طرفهتر زین كز وی فتاده بینی
بیعقل تا به كعب و هشیار تا به گردن - صد ننگ و نام هشته با عقل خصم گشته
بر مغزها دویده صهبا كه همچنین كن - شیرینیت عجایب و تلخیت خود مپرس
چون عقل كز وی است شر و خیر و كفر و دین - چون طاقت عقیله عشاق نیستت
پس عقل را چه خیره نگر میكنی مكن - چارق ما نطفه دان خون رحم پوستین
گوهر عقل و بصر از شه بیدار بین - عقل نخواهم بس است دانش و علمش مرا
شمع رخ او بس است در شب بیگاه من - صبر مرا خواب برد عقل مرا آب برد
كار مرا یار برد تا چه شود كار من - عقل همه عاقلان خبره شود چون رسد
لیلی و مجنون من ویسه و رامین من - عشق چو آمد پدید عقل گریبان درید
از پی بیدل رسید مشغله یا مسلمین - بیا بیا كه ز هجرت نه عقل ماند نه دین
قرار و صبر برفتهست زین دل مسكین - همه عقلها خرقه دوزند لیكن
جگرهای عشاق شد خرقه سوزان - نفس كل و عقل كل و آن دگر
بحر منی گوهر و غواص من - خلیلی قد دنا نقلی بلا قلب و لا عقل
و لا تعرض و لا تقل و لا تردینی بالنسیان - العقل رسولنا الیكم
ذاك حسن و نحن احسن - ای عاشقان ای عاشقان آن كس كه بیند روی او
شوریده گردد عقل او آشفته گردد خوی او - شد قلعه دارش عقل كل آن شاه بیطبل و دهل
بر قلعه آن كس بررود كو را نماند اوی او - در عشق جانان جان بده بیعشق نگشاید گره
ای روح این جا مست شو وی عقل این جا دنگ شو - عقل از سر گستاخیی پیشش دوید و زخم خورد
چون دید روح آن زخم را شد در ادب استاد از او - ای تن و جان بنده او بند شكرخنده او
عقل و خرد خیره او دل شكرآكنده او - عقل همیگفت كه من زاهد و بیمارم از او
عشق همیگفت كه من ساحر و طرارم از او - شاخ و درخت عقل و جان نیست مگر به باغ او
آب حیات جاودان نیست مگر به جوی او - هر نفسی بگوییم عقل تو كو چه شد تو را
عقل نماند بنده را در غم و امتحان تو - صبر پرید از دلم عقل گریخت از سرم
تا به كجا كشد مرا مستی بیامان تو - آتش آب میشود عقل خراب میشود
دشمن خواب میشود دیده من برای تو - جامه صبر میدرد عقل ز خویش میرود
مردم و سنگ میخورد عشق چو اژدهای تو - ببر عقلم ببر هوشم كه چون پنبهست در گوشم
چو گوشم رست از این پنبه درآید های هوی او - چو چرخم من چو ماهم من چو شمعم من ز تاب تو
همه عقلم همه عشقم همه جانم به جان تو - چو دانستی كه دیوانه شدی عقل است این دانش
چو میدانی كه تو مستی پس اكنون هشیاری تو - در این بازار طراران زاهدشكل بسیارند
فریبندت اگر چه اهل و باعقل متینی تو - رهوار نتانی شد این سوی كه چون ناقه
بستهست تو را زانو ای عقل عقال تو - عقلی كه نمیگنجد در هفت فلك فرش
ای عشق چرا رفت او در دام و جوال تو - این عقل یكی دانه از خرمن عشق آمد
شد بسته آن دانه جمله پر و بال تو - خانقاهش جمله از نور است فرشش علم و عقل
صوفیانش بیسر و پا غلبه قبقاب كو - هوش و عقل آدمیزادی ز سردی وی است
چونك آن می گرم كردش عقل یا احلام كو - با حضور عقل آثام است بر نفس از گنه
با حضور عقل عقل این نفس را آثام كو - كژ نشین و راست بشنو عقل ماند یا خرد
ساقیی چون تو و هر دم باده منصور نو - طرب اندر طرب است او كه در عقل شكست او
تو ببین قدرت حق را چو درآمد خوش و مست او - گر رود دیده و عقل و خرد و جان تو مرو
كه مرا دیدن تو بهتر از ایشان تو مرو - ای غذای جان مستم نام تو
چشم و عقلم روشن از ایام تو - بر سر زخم آمد افلاطون عقل
كو نشانها را بداند مو به مو - ماه تمام درست خانه دل آن توست
عقل كه او خواجه بود بنده و دربان تو - به مجلس تو اگر دوش بیخودی كردم
تو عذر عقل زبونم از آن عذار بجو - شد عقل و خرد دیوانه تو
بیعلم و عمل شد عامل تو - بمران جان و عقل را ز سر خوان فضل خود
چه خورد یا چه كم كند مگسی دو ز خوان تو - نادیت یوم الملتقی اذ حار عقلی و التقی
هذا بقاء فی البقا هذا نعیم سرمد - ان فاتكم لا تفعلوا و استفتشوه و اعقلوا
لا ترقدوا لا تأكلوا ما لم تروا لا تعبدوا - امروز مستان را نگر در مست ما آویخته
افكنده عقل و عافیت و اندر بلا آویخته - بنشسته عقل سرمه كش با هر كی با چشمی است خوش
بنشسته زاغ دیده كش بر هر كجا آویخته - آن عقل و دل گم كردگان جان سوی كیوان بردگان
بیچتر و سنجق هر یكی كیخسرو و سلطان شده - خانه در او حیران شده اندیشه سرگردان شده
صد عقل و جان اندر پیش بیدست و بیپا آمده - كو عقل تا گویا شوی كو پای تا پویا شوی
وز خشك در دریا شوی ایمن شوی از زلزله - چون عقل كل صاحب عمل جوشان چو دریای عسل
چون آفتاب اندر حمل چون مه به برج سنبله - بیدل شو ار صاحب دلی دیوانه شو گر عاقلی
كاین عقل جزوی میشود در چشم عشقت آبله - یا رب كه چون میبینمش ای بنده جان و دینمش
خود چیست این تمكینمش ای عقل از این امكن شده - كوه از او سبك شده مغز از او گران شده
روح سبوكشش شده عقل شكسته بلبله - دیده و عقل و هوش را شب به مصادره برد
صبحدمی ندا كند بازستان مصادره - ماننده عقل و دین بیرون و درون شیرین
نی سیر درآكنده اندر دل گوزینه - خون ریزبك عشق در و بام گرفتهست
و آن عقل گریزان شده از خانه به خانه - برجای بماند عقل پرفعل
این است سزای پیر فربه - بیگانه شدیم بهر این كار
با عقل و دل هزاركاره - عقل است شبان به گرد احوال
فریاد از این شبان خیره - ای ز هجرانت زمین و آسمان بگریسته
دل میان خون نشسته عقل و جان بگریسته - واعظ عقل اندرآمد من نصیحت كردمش
خیز مجلس سرد كردی ای چو افلاطون شده - عقل كل كژچشم گشته از كمال غیرتت
وز كژی پنداشته كو مر تو را انداخته - صد هزاران عقلها بین جانها پرداخته
صد هزاران خویشتن بیخویشتن بگریخته - هم تیغ و هم كشنده هم كشته هم كشنده
هم جمله عقل گشته هم عقل باده داده - چو عقل عقل قنق شد درون خرگه جسم
عقول هیچ ندارد مجال در دیده - خیال طبع به روی خیال روح آید
ز عقل نعره برآید كه جان فزا پرده - لا تنكرن و لا تكن متصرفا
بالعقل فی هذا و خف لكیاده - گر باغ از او واقف بدی از شاخ تر خون آمدی
ور عقل از او آگه بدی از چشم جیحون آمدی - در جان بلبل گل نگر وز گل به عقل كل نگر
وز رنگ در بیرنگ پر تا بوك آن جا ره بری - گل عقل غارت میكند نسرین اشارت میكند
كاینك پس پرده است آن كو میكند صورتگری - چه جای باغ و راغ و گل چه جای نقل و جام مل
چه جای روح و عقل كل كز جان جان هم خوشتری - نی همچو عقل دانه چین نی همچو نفس پر ز كین
نی روح حیوان زمین تو جان جانی میروی - امروز تشریفت دهد تفهیم و تشریفت دهد
تركیب و تألیفت دهد با عقل كل جانانهای - عقل و جنون آمیخته صد نعل در ره ریخته
در جعد تو آویخته اندیشه همچون شانهای - خوب است عقل آن سری در عاقبت بینی جری
از حرص وز شهوت بری در عاشقی آمادهای - مانند موران عقل و جان گشتند در طاس جهان
آن رخنه جویان را نهان وا شد در و درسارهای - یا همچو عشق جان فدا در لاابالی ماردی
با عقل پرحرص شحیح خرده دان آمیختی - تا گردن شك میزند بر میر و بر بك میزند
بر عقل خنبك میزند یا بر فن مكارهای - بردی ز جان معقول را وین عقل چون معزول را
كردی دماغ گول را از علم تو عیارهای - عقل از تو بیعقلی شده عشق از تو هم حیران شده
مر جسم را خود اسم شد تو چونك بر جان تاختی - یك ساعت ار دو قبلكی از عقل و جان برخاستی
این عقل ما آدم بدی این نفس ما حواستی - جام طرب عام شده عقل و سرانجام شده
از كف حق جام بری به كه سرانجام بری - سر ز خرد تافتهام عقل دگر یافتهام
عقل جهان یك سری و عقل نهانی دوسری - عقل حریف جنگیی نفس مثال زنگیی
عشق چو مست و بنگیی صبر و حیا چو داوری - گفته به عقل طیره شو گفته به عشق خیره شو
گفته به صبر خون گری در غم هجر دلبری - هر سحری خیال تو دارد میل سردهی
دشمن عقل و دانشی فتنه مرد سادهای - گه به مثال ساقیان عقل ز مغز میبری
گه به مثال مطربان نغنغه ساز میكنی - عقل به دام تو رسد هم سر و ریش گم كند
گر چه بود گران سری گر چه بود سبك جهی - عقل كجا كه من كنون چاره كار خود كنم
عقل برفت یاوه شد تا تو به من رسیدهای - عقل ز نقل تو شود منتقل از عقیلهها
دانش غیب یابد و تبصره و فراستی - عقل و خرد فقیر تو پرورشش ز شیر تو
چون نشود ز تیر تو آنك بدو كمان دهی - وز رخ یوسفانهاش عقل شدی ز خانهاش
بخت شدی مساعدش ساعد خود نخستیی - شهم دریافت بازی را بخندید و بگفت این را
بدان كس گو كه او باشد چو تو بیعقل و هیهایی - اگر آتش زنی سوزی تو باغ عقل كلی را
هزاران باغ برسازی ز بیعقلی و شیدایی - ایا تبریز عقلم را خیال تو بشوراند
تو گویی باده صافی خیالت گویی بنگستی - چنین عقلی كه از تزویر مو در موی میبیند
شمار موی عقل آن جا تو بینی گویی دنگستی - الا ای عقل شوریده بد و نیك جهان دیده
كه امروز است دست خون اگر چه دوش از او رستی - اگر چه عقل بیدار است آن از حی قیوم است
اگر چه سگ نگهبان است تأثیر شبانستی - تو عقل كل چو شهری دان سواد شهر نفس كل
و این اجزا در آمدشد مثال كاروانستی - كتاب حس به دست چپ كتاب عقل دست راست
تو را نامه به چپ دادند كه بیرون ز آستانستی - چو عقلت طبع حس دارد و دست راست خوی چپ
و تبدیل طبیعت هم نه كار داستانستی - زمین و آسمانها را مدد از عالم عقل است
كه عقل اقلیم نورانی و پاك درفشانستی - جهان عقل روشن را مددها از صفات آید
صفات ذات خلاقی كه شاه كن فكانستی - اگر یار مرا از من غم و سودا نبایستی
مرا صد درد كان بودی مرا صد عقل و رایستی - تو عقلا یاد میداری كه شاه عقلم از یاری
چو داد آن باده ناری به اول دم فرومردی - نیارد آن قلم گفتن به عقل خویش تحسینی
نداند آن قلم كردن به طبع خویش انكاری - كی باشد عقل كل پیشت یكی طفلی نوآموزی
چه دارد با كمال تو بجز ریشی و دستاری - ندانی سر این را تو كه علم و عقل تو پرده است
برون غار و تو شادان كه خود در عین آن غاری - مگر ای عقل تو بر من همه وسواس میریزی
مگر ای ابر تو بر من شراب شور میباری - چو نبود عقل در خانه پریشان باشد افسانه
گهی زیر و گهی بالا گهی جنگ و گهی زاری - اگر شور مرا یزدان كند توزیع بر عالم
نبینی هیچ یك عاقل شوند از عقلها عاری - شراب عشق میجوشی از آن سوتر ز بیهوشی
هزاران عقل بربایی كه سبحان الذی اسری - به ناگاهان نماید روی آن پشت و پناه من
ببینی عقل ترسان را به پای عشق سربازی - قدح در كار شیران كن ز زرشان چشم سیران كن
به جامی عقل ویران كن كه عقل آن جا بود خامی - بدیدم عقل كل را من نهاده ذبح بر گردن
بگفتم پیش این پرفن چو اسماعیل چون رامی - خداوندا در این منزل برافروز از كرم نوری
كه تا گم كرده خود را بیابد عقل انسانی - زمین مانند تن آمد فلك چون عقل و جان آمد
تن ار فربه وگر لاغر ز جان باشد همیدانی - چو تن را عقل بگذارد پریشانی كند این تن
بگوید تن كه معذورم تو رفتی كه نگهبانی - عنایتهای تو جان را چو عقل عقل ما آمد
چو تو از عقل برگردی چه دارد عقل عقلانی - دلی یا دیده عقلی تو یا نور خدابینی
چراغ افروز عشاقی تو یا خورشیدآیینی - ایا ای عقل و تمییزی كه لاف دیدنش داری
وآنگه باخودی بالله كه بیالهام و تمییزی - بیا ای عقل كل با من كه بردابرد او بینی
ورای بحر روحانی بدان شرطی كه نگریزی - گر عشق بزد راهم ور عقل شد از مستی
ای دولت و اقبالم آخر نه توام هستی - هان ای سخن روشن درتاب در این روزن
كز گوش گذر كردی در عقل و بصر رفتی - هر نیست بود هستی در دیده از آن سرمه
هر وهم برد دستی از عقل به آسانی - بگریزد عقل و جان از هیبت آن سلطان
چون دیو كه بگریزد از عمر خطابی - شد صافی بیدردی عقلی كه توش بردی
شد داروی هر خسته آن را كه توش خستی - ای عشق چه میخندی وی عقل چه میبندی
وی صبر چه خرسندی وی چهره چرا زردی - ای دشمن عقل و هش وی عاشق عاشق كش
گر زیر و زبر خواهی نك زیر و زبر باری - آن ساغر و آن كوزه كو نشكندم روزه
اما نهلد در سر نی عقل نی هشیاری - هم عقلی و هم جانی هم اینی و هم آنی
هم آبی و هم نانی هم یاری و هم غاری - هر شاخ همیگوید من مست شدم دستی
هر عقل همیگوید من خیره شدم باری - از عقل گروهی مست بیعقل گروهی مست
جز عاقل و لایعقل قومی دگرند آری - هر صبح ز عشق تو این عقل شود شیدا
بر بام دماغ آید بنوازد طنبوری - ای دشمن عقل من وی داروی بیهوشی
من خابیه تو در من چون باده همیجوشی - بس تازه و بس سبزی بس شاهد و بس نغزی
چون عقل در این مغزی چون حلقه در این گوشی - ای عقل شده مهتر ای گشته دلت مرمر
آخر تو یكی بنگر در دلبر حیرانی - عقلا ز قیاس خود زین رو تو زنخ میزن
زان رو تو كجا دانی چون مست زنخدانی - دی عقل درافتاد و به كف كرده عصایی
در حلقه رندان شده كاین مفسده تا كی - ای روح چو طاووس بیفشان تو پر عقل
یا یاد نداری تو كه بر عرش پریدی - از عقل دو صدپر دو سه پر بیش نماندهست
و آن نیز بدان ماند كه در زیر نقابی - بس عقل كه در آیت حسن تو فروماند
وز وی به كرم روزی تفسیر نكردی - چه باشد گر چو عقل و جان نخسبی
برآری كار محتاجان نخسبی - چه شد آن نكتهها و آن سخنها
چه شد عقلی كه در اسرار رفتی - اگر صد عقل كل بر هم ببندی
نگردد بامشان را نردبانی - جنون طرفه پیدا گشت در جان
جنون را عقلها كرده مریدی - بجستی ز اشكم مادر كه دنیاست
سوی بابای عقلانی دویدی - فلك چتر است و سلطان عقل كلی
نگشتی چتر اگر سلطان نگشتی - همیتازید عقلم اندك اندك
همیپرید از سر چون طیاری - بر آن عقل خسیست طمع كردم
كه جان دادی برای خاكدانی - كجایید ای ز جان و جا رهیده
كسی مر عقل را گوید كجایی - چه دارد عقلها پیشش ز دانش
برابر با سری كش پا تو دیدی - بگیر این عقل را بر دار او كش
تماشا كن از این پس گیر و داری - ز لطف و حلم او بودهست آن وصل
نبود از عقل و فرهنگ و عیاری - ز عقل خود سفر كردم سوی دل
ندیدم هیچ خالی زو مكانی - ای عقل برو مشاطگی میكن
میناز بدین كه عالم آرایی - وی عقل مگر تو سنگ جانی
چون مایه صد جنون نگشتی - دل از سبكی ز جای برجست
بنهاد ز عقل نردبانی - ای داده تو عقل بدگمان را
بر بام دماغ پاسبانی - و آن عقل كه كدخدای غم بود
از ما ستدی به اوستادی - آن را كه به لطف سر بخاری
از عقل و معامله برآری - خامش كه زبان عقل مهر است
بنشین بر جا كه گشت تاری - با عقل بگفت ماجراها
جان گفت كه وقت ماجرا نی - دردی ده و عقل را چنان كن
كو درد نداند از صفایی - عقل دومی و نفس اول
ای آمده بهر ما به پستی - عشق جامه میدراند عقل بخیه میزند
هر دو را زهره بدرد چون تو دلدوزی كنی - جام همچون شمع را بر آتش می برفروز
پس بسوز این عقل را گر بیت احزانیستی - تا بداند اهل محشر كاین همه یخ بوده است
عقل جز وی ننگ مانده بر سر یخ چون خری - شمس تبریزی چو عقل جزو را یاری دهد
بال و پر یابد خر او برپرد چون جعفری - ای سبك عقلی كه از خویشش گرانی دادهای
وی گران جانی كه سوی خویشتن بربودهای - با هزاران عقل بینا چون ببیند روی شمع
پر او در پای پیچد درفتد مستانهای - عقل و حس مهتاب را كی گز تواند كرد لیك
داندی خورشید بیگز كز مهان بیش آمدی - چونك عقل از شمس تبریزی به حیرت درفتاد
تا شده یاران و ما دیوانه دیوانگی - ساقیا شد عقلها هم خانه دیوانگی
كرده مالامال خون پیمانه دیوانگی - عقل آمد با كلید آتشین آن جا ولیك
جز كلید او نبد دندانه دیوانگی - عشق و عاشق را چه خوش خندان كنی رقصان كنی
عشق سازی عقل سوزی طرفهای خودرایهای - قهر صد دندان ز لطفش پیر بیدندان شده
عقل پابرجا ز عشقش یاوه و هرجایهای - عقل در دهلیز عشقش خاكروبی بیدلی
ناطقه در لشكرش یا طبلیی یا ناییی - و اندر آن جانی كه گردان شد پیاله عشق او
عقل را باشد از آن جان محو و ناپیداییی - عقل پابرجای من چون دید شور بحر او
با چنین شوری ندارد عقل كل تواناییی - عشق یكتا دزد شب رو بود اندر سینهها
عقل را خفته بگیرد دزددش یكتاییی - چون منش الحاح كردم كفچه را زد بر سرم
در سر و عقلم درآمد مستی و ویرانیی - صاعقه هجرش زده برسوخته یك بارگی
عقل و شرم و فهم و تقوا دانش و فرزانگی - عقل را گفتم میان جان و جانان فرق كن
شانه عقلم ز فرقش یاوه كرده شانگی - وگر او چهره مستی به سر دست بخستی
ز كجا عقل بجستی ز كجا نیك و بدستی - اگر از چهره یوسف نفری كف ببریدند
تو دو صد یوسف جان را ز دل و عقل بریدی - كرم تو است این هم كه شراب برد عقلم
كه اگر به عقل بودی شكافدی ز شادی - دیدبانا كه تو را عقل و خرد میگویند
ساكن سقف دماغی و چراغ نظری - گر چه چون شیر و شكر با همه آمیختهای
هیچ عقلی نپذیرد ز تو كه زین نفری - وقت آن شد كه دل رفته به ما بازآری
عقلها را چو كبوتربچگان پرانی - ساقیا عقل كجا ماند یا شرم و ادب
زان می لعل چو بر مردم شرمنده زنی - سر فروكن كه از آن روز كه رویت دیدم
دل و جان مست شد و عقل و خرد سودایی - لیك بیعقلی نگرید طفل نیز
ور نه چشم گاو و خر بگریستی - ای بسا كافر شده از عقل خویش
هیچ دیدی كافر از دیوانگی - وز ورای عقل عشق خوبرو
میبه كف دامن كشان آید همی - همچو عقل اندر میان خون و پوست
بی نشان اندر نشان آید همی - از شعاع نور و نار خویشتن
آتشی در عقل و جان افكندهای - جان سلطان زادگان را بنده وار
پیش عقل پاسبان افكندهای - عقلها نعره زنان كخر كجاست
در جنون دریادلی مردانهای - ز آنك گوش عقل نامحرم بود
از فسون عاشقان بیگانهای - گفتم ای عقلم كجایی عقل گفت
چون شدم می چون كنم انگوریی - وی دلی كز عقل اول زادهای
حاتم از دست سلیمان بردهای - تو به یك خنده چرا راه زنی
تو به یك غمزه چرا عقل بری - آن مرغ خانه عقل است و آن خانه این تن تو
اشتر جمال عشق است با قد و سرفرازی - شد ناگهان به كویی سرمست شد ز بویی
عقلش پرید از سر پا را نماند پایی - تره فروش كویش این عقل را نگیرد
تو بر سرش نهادی بنگر چه دور دوری - ای جان و عقل مسكین كی یابد از تو تسكین
زین سان كه تو نهادی قانون می فروشی - گر ز آنك عقل داری دیوانه چون نگشتی
ور نه از اصل عشقی با عشق چند كوشی - چون رفت آفتاب چه ماند شب سیاه
از سر چو رفت عقل چه ماند جز ابلهی - ای عقل فتنهای همه از رفتن تو بود
وآنگه گناه بر تن بیعقل مینهی - هر دم خرابیی است ز تو شهر عقل را
باد چراغ عقلی و باده مغانهای - ای عقل جان بباز چرا جان به شیشهای
وی جان بیار باده چرا بیمروتی - از من مپرس این و ز عقل كمال پرس
كو راست در عیار گهرها مهارتی - عقل از امید وصل چو مجنون روان شود
در عشق میرود به امید زیارتی - بادا ز نور عشق من و عقل كل را
زان شكر شگرف شفای مرارتی - بس كن كه بند عقل شدست این زبان تو
ور نی چو عقل كلی جمله زبانیی - گر تو به عقلی بیا یك نظری كن در او
تا تو بدانی كه نیست كار بتم سرسری - مست نیم ای حریف عقل نرفت از سرم
غمزه جادوش كرد جان مرا ساحری - خود تو چو عقلی و این جهان همه چون تن
از تن بیعقل كی بیاید كاری - ببرد عقل و دلم را براق عشق معانی
مرا بپرس كجا برد آن طرف كه ندانی - یكی دمیم امان ده كه عقل من به من آید
بگویمت صفت جان تو گوش دار كه جانی - چه عقل دارد آن گل كه پیش باد ستیزد
نه از نسیم ویستش جمال و نیك نهادی - در آن زمان كه به خوبی كلاه عقل ربایی
نه عقل پره كاهست و تو به لطف چو بادی - ز عقل كل بگذشتی برون دل بدمیدی
گشاد گلشن و باغی چو سرو تر نازیدی - گهیش داغ كند گه نهد علف پیشش
گهیش بندد زانو به بند عقلانی - جواب داد كجا خفتهای چه میجویی
به پیش عقل محمد پلاس بولهبی - ربود عقل و دلم را جمال آن عربی
درون غمزه مستش هزار بوالعجبی - هزار عقل و ادب داشتم من ای خواجه
كنون چو مست و خرابم صلای بیادبی - خدایگان جمال و خلاصه خوبی
به جان و عقل درآمد به رسم گل كوبی - خدای داد دو دستت كه دامن من گیر
بداد عقل كه تا راه آسمان گیری - كه عقل جنس فرشتهست سوی او پوید
ببینیش چو به كف آینه نهان گیری - سخن تو گو كه مرا از حلاوت لب تو
نه عقل ماند و نه اندیشهای و نی رایی - ستارههاست همه عقلها و دانشها
تو آفتاب جهانی كه پرده شان بدری - تو را چو عقل پدر بودهست و تن مادر
جمال روی پدر درنگر اگر پسری - هزار عقل ببندی به هم بدو نرسد
كجا رسد به مه چرخ دست یا پایی - حدیث مفخر تبریز شمس دین كم گو
كه نیست درخور آن گفت عقل گویایی - اگر ز وصف تو دزدم تو شحنه عقلی
وگر تمام بگویم ابایزیدستی - چو خارپشت سر اندركشید عقل امروز
كه ساقی می گلگون و رشك گلزاری - به گوش كفر چه گفتی كه چشم و گوش ببست
به گوش عقل چه گفتی كه گشت انواری - به جان تو كه بگویی وطن كجا داری
كه سخت فتنه عقلی و خصم هشیاری - ستاره سجده كند ماه و زهره حال آرد
رها كن خرد و عقل سیر و رهواری - چه احتیاط مرا عقل و احتیاط نماند
تو احتیاط كن آخر كه مرد هشیاری - به دست دلبر اگر عاشقی زبون باشد
ز عشق و عقل ویست آن نه از سبكساری - اگر چه كوه بود عقل همچو كه بپرد
ببین چه صرصر باهیبتست این باری - بریز بر سر و ریشش سبوی می امروز
هر آنك دم زند از عقل و خوب اخلاقی - تنش چو روی مقدس بری ز كسوت جسم
چو عقل و جان گهردار، وز غرض عاری - چو تو عقل داری، بگریز از من
هله دور از من، مكن این دلیری - عقل از تو تازه بود جان از تو زنده بود
تو عقل عقل منی تو جان جان منی - كه آن عقل كلی شود عقل كلی
گر آبی نیاید ز بحر عیانی - مگو عقل كلی كه آن عقل كل را
به هر دم كسی میكند مستعانی - چو هفتاد و دو ملتی عقل دارد
بجو در جنونش دلا اصطفایی - غلط، كیست اختر؟! كه بویی نبردست
دل عقل كل با همه ارتقایی - مگر شمس تبریز عقلت ببرد
كه چون من خرابی و لایعلمی - نفسی و عقلی در سینه ما
در جنگ و محنت مست خدایی - عقل بسته شد و هوا مختار
عقل را اختیار بایستی - گر بریزی تو نقلها در پیش
عقلها را ز پیش برداری - صورت عقل جمله دلتنگیست
صورت عشق نیست جز مستی - عقل ما بردهای ولیك این بار
آن چنان بر كه بازنفرستی - عقل بسته شد و هوا مختار
عقل را اختیار بایستی - جامه از اطلسی بساز كه هست
بر سر عقل از او كله واری - پردهی ناموس كی خواهی درید؟
كفت عقل و ادب و پردهای - نقد ترا بردم من پیش عقل
گفتم: « قیمت كنش ای جوهری - بوقلمونی چه شود گر چو عقل
یك صفت و یك دل و یكسان شوی؟ - بانگ خر نفست اگر كم شدی
دعوت عقل تو مسیحیستی - كه دست جان او چندان درازست
كه عقل كل كند یاوه كیایی - عقل تو پایبندی، عشق تو سربلندی
العقل فیالملام والعشق فیالمدام - بمائین یحیی، بحس و عقل
فذوا الحس راكد، وذوا العقل جاری - فماالعقل، الا طلاب المواقب
و ماالحس الاخداع العواری - فذو العقل یبصر هداه و یخضع
و ذوالحس یبصر هواه یماری - لایدرك عادلی بعقل
فوارة عشقی القدیم - قم فاسب بوجنتیك عقلی
قم فاقن بمقلتیك ذاتی - الشمس فی ضحاها و القلب قد یراها
والعقل فیه حارا كن هكذا حبیبی - «عقل» در دیوان شمس - رباعیات مولوی
- دستان کسی دست زنان کرد مرا
بیحشمت و بیعقل روان کرد مرا - نی سور گذارد او و نی ملحمه را
هر عقل نکرد فهم این زمزمه را - عقل است که چیزها از موضع جوید
تمییز و ادب مجو تو از مست و خراب - ای عقل برو که عاقل اینجا نیست
گر موی شوی موی ترا گنجانیست - جانی که حریف بود بیگانه شده است
عقلی که طبیب بود دیوانه شده است - از خواب چو سایه عقلها سر زیر است
فردا ز پگه بیا که امشب دیر است - زان می خوردم که روح پیمانه اوست
زان مست شدم که عقل دیوانهی اوست - سرمایهی عقل سر دیوانگیست
دیوانهی عشق مرد فرزانگیست - عقل آمد و پند عاشقان پیش گرفت
در ره بنشست و رهزنی کیش گرفت - گویند که صاحب فنون عقل کل است
مایه ده این چرخ نگون عقل کل است - آن عقل که عقل داشت آن جزوی بود
ور عقل ز عقل شد کنون عقل کل است - هر چیز که در تصرف عقل آید
بگذار کنون که وقت دیوانگیست - گر بستانم قرابهی عقل شکست
ور نستانم ندانم از دستش رست - وان را که سر از عقل تهی داشتهاند
از مال به جای آن درانباشتهاند - آن را که به علم و عقل افراشتهاند
او را به حساب روزی انگاشتهاند - واقف نشوی به عقل کان چون زدهاند
کاین زر ز سرای عقل بیرون زدهاند - آن یار که عقلها شکارش میشد
وان یار که کوه بیقرارش میشد - او عقل منور است و ما مست وییم
عقل از سر خمار گریزان باشد - چندان می لعل ریخت تا طوفان کرد
چندانکه وثاق عقل را ویران کرد - عقل و سبق و کتاب بر طاق نهاد
شعر و غزل دوبیتی آموخته شد - عقلی که ترا بیند و از سر نرود
سر کوفته به که زشت ماری باشد - چون زیر افکند در عراق آمیزد
دل عقل کند رها ز تن بگریزد - عقلی که کند خواجه گهی شهر وجود
دیوانه شود چون سر کوی تو رسد - در عشق تو عقل ذوفنون میخسبد
مشتاق در آتش درون میخسبد - در نفی تو عقل را امان نتوان دید
جز در ره اثبات تو جان نتوان داد - صد بار ز سر برفت عقلم و آمد
تا کی ز می شیفتگان آشامد - در عشق تن و عقل و دل و جان نبود
هرکس که چنین نگشت او آن نبود - عقل و دل من چه عیشها میداند
گر یار دمی پیش خودم بنشاند - کس واقف آن حضرت شاهانه نشد
تا بیدل و بیعقل سوی خانه نشد - ما زان غم او به بازی و خنداخند
عقل و ادب و هرچه بد از ما برکند - آمد سر مه سلسله را جنبانید
بر آهن سرد عقل را بندیدند - امروز من از تشنه دهانی و خمار
نی دل دارم نه عقل و نه صبر و قرار - گر در سر و چشم عقل داری و صبر
بفروش زبان را و سر از تیغ بخر - جان جانی بیا میان جان باش
چون عقل و خرد تاج سر مردان باش - این عشق مطاعست و مطاعست و مطاع
از عقل وداعست و وداعست و وداع - از عقل دلیل آید و از عشق خلیل
این آب حیات دان و آن آب سبیل - تا باز چشد مرارت بیخوابی
و اندیشه کند به عقل ارجم ترحم - گیرم جانی که عقل بیهوش کند
در جام درآئی و ترا نوش کنم - لب میگزدش عقل که گستاخ مرو
گرچه در رحمت است زحمت ببریم - عشق آمد و گفت تا بر او باشم
رخسارهی عقل و روح را بخراشم - از چهره اگر نقاب را بگشائیم
عقل و دل و هوش جمله را بربائیم - نی رحم ترا که با رهی در سازی
نی عقل مرا که از تو پرهیز کنم - با این همه نزدیک همه پرهنران
دیوانگی تو به ز عقل دگران - ای صبر تو پای غم نداری بگریز
ای عقل تو کودکی برو بازی کن - عقل و دل و فهم از تو شده حاصل جان
جان جانی و عقل جان و دل جان - ای کرده ز گل دستک من پایک من
بنهاده چراغ عقل من را یک من - بیزار شدم ز عقل و دیوانه شدم
تا درکشدم عشق به بیمارستان - طبعی نه که با دوست در آمیزم من
عقلی نه که از عشق بپرهیزم من - عقلی که خلاف تو گزیدن نتوان
دینی که ز عهد تو بریدن نتوان - گر نیست ترا به عقل رایی میزن
حاصل هر دم، دم وفائی میزن - آن شاه که هست عقل دیوانهی او
وز عشق دلم شده است همخانهی او - در عشق خلاصهی جنون از من خواه
جان رفته و عقل سرنگون از من خواه - ای عقل برو که تو سخن میچینی
وی عشق بیا که سخت با تمکینی - اندر سرم ار عقل و تمیز است توئی
وانچ از من بیچاره عزیز است توئی - دلدار به زیر لب بخواند چیزی
دیوانه شوی عقل نماند چیزی - گر باده دهم به شهری و آفاقی
عقلی نگذارم به جهان من باقی - گر عقل به کوی دوست رهبر نبدی
روی عاشق چنین مزعفر نبدی - گفتی که تو دیوانه و مجنون خوئی
دیوانه توئی که عقل از من جوئی