زن، زندگی، آزادی
«سخن» در غزلستان
- حافظ شیرازی
- «سخن» در غزلیات حافظ شیرازی
- چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن شناس نه ای جان من خطا این جاست - زبان کلک تو حافظ چه شکر آن گوید
که گفته سخنت می برند دست به دست - سرود مجلست اکنون فلک به رقص آرد
که شعر حافظ شیرین سخن ترانه توست - حسد چه می بری ای سست نظم بر حافظ
قبول خاطر و لطف سخن خدادادست - آن که در طرز غزل نکته به حافظ آموخت
یار شیرین سخن نادره گفتار من است - تا مرا عشق تو تعلیم سخن گفتن کرد
خلق را ورد زبان مدحت و تحسین من است - دلم بجو که قدت همچو سرو دلجوی است
سخن بگو که کلامت لطیف و موزون است - سر تسلیم من و خشت در میکده ها
مدعی گر نکند فهم سخن گو سر و خشت - گل بخندید که از راست نرنجیم ولی
هیچ عاشق سخن سخت به معشوق نگفت - سخن عشق نه آن است که آید به زبان
ساقیا می ده و کوتاه کن این گفت و شنفت - از سخن چینان ملالت ها پدید آمد ولی
گر میان همنشینان ناسزایی رفت رفت - زنهار از آن عبارت شیرین دلفریب
گویی که پسته تو سخن در شکر گرفت - زین قصه هفت گنبد افلاک پرصداست
کوته نظر ببین که سخن مختصر گرفت - حافظ تو این سخن ز که آموختی که بخت
تعویذ کرد شعر تو را و به زر گرفت - گره به باد مزن گر چه بر مراد رود
که این سخن به مثل باد با سلیمان گفت - مزن ز چون و چرا دم که بنده مقبل
قبول کرد به جان هر سخن که جانان گفت - شنیده ام سخنی خوش که پیر کنعان گفت
فراق یار نه آن می کند که بتوان گفت - ای آن که به تقریر و بیان دم زنی از عشق
ما با تو نداریم سخن خیر و سلامت - گفتم به باد می دهدم باده نام و ننگ
گفتا قبول کن سخن و هر چه باد باد - شاه ترکان سخن مدعیان می شنود
شرمی از مظلمه خون سیاووشش باد - گر چه از کبر سخن با من درویش نگفت
جان فدای شکرین پسته خاموشش باد - حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست
که آشنا سخن آشنا نگه دارد - دل نشان شد سخنم تا تو قبولش کردی
آری آری سخن عشق نشانی دارد - با خرابات نشینان ز کرامات ملاف
هر سخن وقتی و هر نکته مکانی دارد - سخن در احتیاج ما و استغنای معشوق است
چه سود افسونگری ای دل که در دلبر نمی گیرد - به حسن و خلق و وفا کس به یار ما نرسد
تو را در این سخن انکار کار ما نرسد - بیان شوق چه حاجت که سوز آتش دل
توان شناخت ز سوزی که در سخن باشد - به گوش هوش نیوش از من و به عشرت کوش
که این سخن سحر از هاتفم به گوش آمد - ز شعر دلکش حافظ کسی بود آگاه
که لطف طبع و سخن گفتن دری داند - از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند - طوبی ز قامت تو نیارد که دم زند
زین قصه بگذرم که سخن می شود بلند - این همه شهد و شکر کز سخنم می ریزد
اجر صبریست کز آن شاخ نباتم دادند - کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب
تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند - کشته غمزه تو شد حافظ ناشنیده پند
تیغ سزاست هر که را درد سخن نمی کند - دوش در حلقه ما قصه گیسوی تو بود
تا دل شب سخن از سلسله موی تو بود - مرا تا عشق تعلیم سخن کرد
حدیثم نکته هر محفلی بود - بیار باده و اول به دست حافظ ده
به شرط آن که ز مجلس سخن به درنرود - گر چه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود
تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود - بوی خوش تو هر که ز باد صبا شنید
از یار آشنا سخن آشنا شنید - اینش سزا نبود دل حق گزار من
کز غمگسار خود سخن ناسزا شنید - سخن سربسته گفتی با حریفان
خدا را زین معما پرده بردار - چو ذکر خیر طلب می کنی سخن این است
که در بهای سخن سیم و زر دریغ مدار - کنون که چشمه قند است لعل نوشینت
سخن بگوی و ز طوطی شکر دریغ مدار - زلف چون عنبر خامش که ببوید هیهات
ای دل خام طمع این سخن از یاد ببر - حافظ سخن بگوی که بر صفحه جهان
این نقش ماند از قلمت یادگار عمر - بس که در پرده چنگ گفت سخن
ببرش موی تا نموید باز - من به گوش خود از دهانش دوش
سخنانی شنیده ام که مپرس - وفا مجوی ز کس ور سخن نمی شنوی
به هرزه طالب سیمرغ و کیمیا می باش - بلبل از فیض گل آموخت سخن ور نه نبود
این همه قول و غزل تعبیه در منقارش - شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است
آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش - شد آن که اهل نظر بر کناره می رفتند
هزار گونه سخن در دهان و لب خاموش - گفتا نه گفتنیست سخن گر چه محرمی
درکش زبان و پرده نگه دار و می بنوش - بر بساط نکته دانان خودفروشی شرط نیست
یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش - خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد
بگذر ز عهد سست و سخن های سخت خویش - طرف کرم ز کس نبست این دل پرامید من
گر چه سخن همی برد قصه من به هر طرف - ساقی شکردهان و مطرب شیرین سخن
همنشینی نیک کردار و ندیمی نیک نام - نکته دانی بذله گو چون حافظ شیرین سخن
بخشش آموزی جهان افروز چون حاجی قوام - اگر ز مردم هشیاری ای نصیحتگو
سخن به خاک میفکن چرا که من مستم - هر مرغ فکر کز سر شاخ سخن بجست
بازش ز طره تو به مضراب می زدم - منم آن شاعر ساحر که به افسون سخن
از نی کلک همه قند و شکر می بارم - چون تو را در گذر ای یار نمی یارم دید
با که گویم که بگوید سخنی با یارم - خدا را ای رقیب امشب زمانی دیده بر هم نه
که من با لعل خاموشش نهانی صد سخن دارم - شعرم به یمن مدح تو صد ملک دل گشاد
گویی که تیغ توست زبان سخنورم - گفتی ز سر عهد ازل یک سخن بگو
آن گه بگویمت که دو پیمانه درکشم - من که خواهم که ننوشم بجز از راوق خم
چه کنم گر سخن پیر مغان ننیوشم - سخن درست بگویم نمی توانم دید
که می خورند حریفان و من نظاره کنم - واعظ ما بوی حق نشنید بشنو کاین سخن
در حضورش نیز می گویم نه غیبت می کنم - مگر دیوانه خواهم شد در این سودا که شب تا روز
سخن با ماه می گویم پری در خواب می بینم - من و سفینه حافظ که جز در این دریا
بضاعت سخن درفشان نمی بینم - دوستان در پرده می گویم سخن
گفته خواهد شد به دستان نیز هم - حافظ ار سیم و زرت نیست چه شد شاکر باش
چه به از دولت لطف سخن و طبع سلیم - در میخانه ام بگشا که هیچ از خانقه نگشود
گرت باور بود ور نه سخن این بود و ما گفتیم - جگر چون نافه ام خون گشت کم زینم نمی باید
جزای آن که با زلفت سخن از چین خطا گفتیم - سخندانی و خوشخوانی نمی ورزند در شیراز
بیا حافظ که تا خود را به ملکی دیگر اندازیم - دوستان وقت گل آن به که به عشرت کوشیم
سخن اهل دل است این و به جان بنیوشیم - حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم بر او
ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم - برو ای طایر میمون همایون آثار
پیش عنقا سخن زاغ و زغن بازرسان - سخن این است که ما بی تو نخواهیم حیات
بشنو ای پیک خبرگیر و سخن بازرسان - مست بگذشت و نظر بر من درویش انداخت
گفت ای چشم و چراغ همه شیرین سخنان - باده خور غم مخور و پند مقلد منیوش
اعتبار سخن عام چه خواهد بودن - ای نور چشم من سخنی هست گوش کن
چون ساغرت پر است بنوشان و نوش کن - پیران سخن ز تجربه گویند گفتمت
هان ای پسر که پیر شوی پند گوش کن - چو عندلیب فصاحت فروشد ای حافظ
تو قدر او به سخن گفتن دری بشکن - خوش چمنیست عارضت خاصه که در بهار حسن
حافظ خوش کلام شد مرغ سخنسرای تو - حافظ اگر چه در سخن خازن گنج حکمت است
از غم روزگار دون طبع سخن گزار کو - هر گل نو ز گلرخی یاد همی کند ولی
گوش سخن شنو کجا دیده اعتبار کو - ما محرمان خلوت انسیم غم مخور
با یار آشنا سخن آشنا بگو - هر کس که گفت خاک در دوست توتیاست
گو این سخن معاینه در چشم ما بگو - سخن اندر دهان دوست شکر
ولیکن گفته حافظ از آن به - سخنت رمز دهان گفت و کمر سر میان
و از میان تیغ به ما آخته ای یعنی چه - شکوه سلطنت و حسن کی ثباتی داد
ز تخت جم سخنی مانده است و افسر کی - سخا نماند سخن طی کنم شراب کجاست
بده به شادی روح و روان حاتم طی - سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی
که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی - سخنی بی غرض از بنده مخلص بشنو
ای که منظور بزرگان حقیقت بینی - سخن غیر مگو با من معشوقه پرست
کز وی و جام می ام نیست به کس پروایی - شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان
ور نه پروانه ندارد به سخن پروایی - سعدی شیرازی
- «سخن» در غزلیات سعدی شیرازی
- سعدی از آن جا که فهم اوست سخن گفت
ور نه کمال تو وهم کی رسد آن جا - بر سر خشمست هنوز آن حریف
یا سخنی می رود اندر رضا - کس ندیدست آدمیزاد از تو شیرینتر سخن
شکر از پستان مادر خورده ای یا شیر را - باران اشکم می رود وز ابرم آتش می جهد
با پختگان گوی این سخن سوزش نباشد خام را - لبت بدیدم و لعلم بیوفتاد از چشم
سخن بگفتی و قیمت برفت لؤلؤ را - بر حدیث من و حسن تو نیفزاید کس
حد همینست سخندانی و زیبایی را - گویند مگو سعدی چندین سخن از عشقش
می گویم و بعد از من گویند به دوران ها - او سخن می گوید و دل می برد
و او نمک می ریزد و مردم کباب - متناسبند و موزون حرکات دلفریبت
متوجه است با ما سخنان بی حسیبت - هزار بلبل دستان سرای عاشق را
بباید از تو سخن گفتن دری آموخت - جای خنده ست سخن گفتن شیرین پیشت
کآب شیرین چو بخندی برود از شکرت - لب شیرینت ار شیرین بدیدی در سخن گفتن
بر او شکرانه بودی گر بدادی ملک پرویزت - خوشست نام تو بردن ولی دریغ بود
در این سخن که بخواهند برد دست به دست - نه دهانیست که در وهم سخندان آید
مگر اندر سخن آیی و بداند که لب ست - سخن خویش به بیگانه نمی یارم گفت
گله از دوست به دشمن نه طریق ادب ست - رحمت نکند بر دل بیچاره فرهاد
آن کس که سخن گفتن شیرین نشنیدست - از هر چه می رود سخن دوست خوشترست
پیغام آشنا نفس روح پرورست - همچون درخت بادیه سعدی به برق شوق
سوزان و میوه سخنش همچنان ترست - عیب یاران و دوستان هنرست
سخن دشمنان نه معتبرست - من خود از عشق لبت فهم سخن می نکنم
هرچ از آن تلخترم گر تو بگویی شکرست - سخن بیرون مگوی از عشق سعدی
سخن عشقست و دیگر قال و قیلست - خرم تن او که چون روانش
از تن برود سخن روانست - من دگر شعر نخواهم که نویسم که مگس
زحمتم می دهد از بس که سخن شیرینست - هوشم نماند و عقل برفت و سخن ببست
مقبل کسی که محو شود در کمال دوست - ای پیک پی خجسته که داری نشان دوست
با ما مگو بجز سخن دل نشان دوست - سرم فدای قفای ملامتست چه باک
گرم بود سخن دشمن از قفا ای دوست - ای که مانند تو بلبل به سخندانی نیست
نتوان گفت که طوطی به شکرخایی هست - دهانش ار چه نبینی مگر به وقت سخن
چو نیک درنگری چون دلم به تنگی نیست - صورت یوسف نادیده صفت می کردیم
چون بدیدیم زبان سخن از کار برفت - قامتت گویم که دلبندست و خوب
یا سخن یا آمدن یا رفتنت - شیرینتر از این لب نشیندم که سخن گفت
تو خود شکری یا عسلست آب دهانت - گر تو خواهی که یکی را سخن تلخ بگویی
سخن تلخ نباشد چو برآید به دهانت - گر واسطه سخن نبودی
در وهم نیامدی دهانت - شیرینتر از این سخن نباشد
الا دهن شکرفشانت - مرا سخن به نهایت رسید و فکر به پایان
هنوز وصف جمالت نمی رسد به نهایت - فراقنامه سعدی به هیچ گوش نیامد
که دردی از سخنانش در او نکرد سرایت - دوش در واقعه دیدم که نگارین می گفت
سعدیا گوش مکن بر سخن اعدایت - که را مجال سخن گفتنست به حضرت او
مگر نسیم صبا کاین پیام بگذارد - یکی به سمع رضا گوش دل به سعدی دار
که سوز عشق سخن های دلنواز آرد - علت آنست که وقتی سخنی می گوید
ور نه معلوم نبودی که دهانی دارد - دیگر این مرغ کی از بیضه برآمد که چنین
بلبل خوش سخن و طوطی شکرخا شد - گو ترش روی باش و تلخ سخن
زهر شیرین لبان شکر باشد - دگرش چو بازبینی غم دل مگوی سعدی
که شب وصال کوتاه و سخن دراز باشد - سخنی که نیست طاقت که ز خویشتن بپوشم
به کدام دوست گویم که محل راز باشد - دگری همین حکایت بکند که من ولیکن
چو معاملت ندارد سخن آشنا نباشد - چه وجود نقش دیوار و چه آدمی که با او
سخنی ز عشق گویند و در او اثر نباشد - پندم مده ای دوست که دیوانه سرمست
هرگز به سخن عاقل و هشیار نباشد - کسان عتاب کنندم که ترک عشق بگوی
به نقد اگر نکشد عشقم این سخن بکشد - از من به عشق روی تو می زاید این سخن
طوطی شکر شکست که شیرین کلام شد - پیام اهل دلست این خبر که سعدی داد
نه هر که گوش کند معنی سخن داند - تا چه مرغم کم حکایت پیش عنقا کرده اند
یا چه مورم کم سخن نزد سلیمان گفته اند - عاشقان دارند کار و عارفان دانند حال
این سخن در دل فرود آید که از جان گفته اند - سعدی اندازه ندارد که چه شیرین سخنی
باغ طبعت همه مرغان شکرگفتارند - سعدیا دیگر قلم پولاد دار
کاین سخن آتش به نی در می زند - سعدی شیرین سخن در راه عشق
از لبش بوسی گدایی می کند - همه عالم سخنم رفت و به گوشت نرسید
آری آن جا که تو باشی سخن ما نرود - در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود - آب شوق از چشم سعدی می رود بر دست و خط
لاجرم چون شعر می آید سخن تر می شود - سخن سعدی بشنو که تو خود زیبایی
خاصه آن وقت که در گوش کنی مروارید - خروشم از تف سینست و ناله از سر درد
نه چون دگر سخنان کز سر مجاز آید - چه پروای سخن گفتن بود مشتاق خدمت را
حدیث آن گه کند بلبل که گل با بوستان آید - گفتار بشنویدش و دانم که خود ز کبر
با کس سخن نگوید رفتار بنگرید - دختران طبع را یعنی سخن با این جمال
آبرویی نیست پیش آن آن زیبا پسر - منم امروز و تو انگشت نمای زن و مرد
من به شیرین سخنی تو به نکویی مشهور - هر که دل شیفته دارد چو من
بس که بگوید سخن دلپذیر - می نگفتم سخن در آتش عشق
تا نگفت آب دیده غماز - گرم آن قرار بودی که ز دوست برکنم دل
نشنیدمی ز دشمن سخنان ناپسندش - وز سخن گفتنش چنان مستم
که ندانم جواب گفتارش - تا چه کردیم دگرباره که شیرین لب دوست
به سخن باز نمی باشد و چشم از نازش - نماند فتنه در ایام شاه جز سعدی
که بر جمال تو فتنه ست و خلق بر سخنش - سخن عشق زینهار مگوی
یا چو گفتی بیار برهانش - جور از قبلت مقام عدلست
نیش سخنت مقابل نوش - به شادکامی دشمن کسی سزاوارست
که نشنود سخن دوستان نیک اندیش - سعدی ار نوش وصال تو بیابد چه عجب
سال ها خورده ز زنبور سخن های تو نیش - در این معنی سخن باید که جز سعدی نیاراید
که هرچ از جان برون آید نشیند لاجرم بر دل - سخن دراز کشیدیم و همچنان باقیست
که ذکر دوست نیارد به هیچ گونه ملال - ماه چنین کس ندید خوش سخن و کش خرام
ماه مبارک طلوع سرو قیامت قیام - مرا که با تو سخن گویم و سخن شنوم
نه گوش فهم بماند نه هوش استفهام - اگر زبان مرا روزگار دربندد
به عشق در سخن آیند ریزه های عظام - بر آتش غم سعدی کدام دل که نسوخت
گر این سخن برود در جهان نماند خام - همدمی نیست که گوید سخنی پیش منت
محرمی نیست که آرد خبری سوی توام - زین سبب خلق جهانند مرید سخنم
که ریاضت کش محراب دو ابروی توام - حیفست سخن گفتن با هر کس از آن لب
دشنام به من ده که درودت بفرستم - سعدی آن نیست که درخورد تو گوید سخنی
آن چه در وسع خودم در دهن آمد گفتم - به سخن راست نیاید که چه شیرین سخنی
وین عجبتر که تو شیرینی و من فرهادم - به خنده گفت که سعدی از این سخن بگریز
کجا روم که به زندان عشق دربندم - چون در دورسته دهانت
نظم سخن دری ندیدم - به هوای سر زلف تو درآویخته بود
از سر شاخ زبان برگ سخن های ترم - گر سخن گویم من بعد شکایت باشد
ور شکایت کنم از دست تو پیش که برم - سخن بگوی که بیگانه پیش ما کس نیست
به غیر شمع و همین ساعتش زبان ببرم - چه جرم رفت که با ما سخن نمی گویی
چه کرده ام که به هجران تو سزاوارم - مرا مگوی که سعدی طریق عشق رها کن
سخن چه فایده گفتن چو پند می ننیوشم - خود گرفتم که نگویم که مرا واقعه ایست
دشمن و دوست بدانند قیاس از سخنم - من آن مرغ سخندانم که در خاکم رود صورت
هنوز آواز می آید به معنی از گلستانم - سخن عشق تو بی آن که برآید به زبانم
رنگ رخساره خبر می دهد از حال نهانم - سخن از نیمه بریدم که نگه کردم و دیدم
که به پایان رسدم عمر و به پایان نرسانم - سخن ها دارم از دست تو در دل
ولیکن در حضورت بی زبانم - گر به عقلم سخنی می گویند
بیم آنست که دیوانه شوم - بلبل بوستان حسن توام
چون نیفتد سخن در افواهم - گویی چه شد کان سروبن با ما نمی گوید سخن
گو بی وفایی پر مکن ما نیز هم بد نیستیم - وه کدامت زین همه شیرینترست
خنده یا رفتار یا لب یا سخن - ای کودک خوبروی حیران
در وصف شمایلت سخندان - نفسی بیا و بنشین سخنی بگوی و بشنو
که قیامتست چندان سخن از دهان خندان - سوختگان عشق را دود به سقف می رود
وقع ندارد این سخن پیش فسرده آتشان - منطق سعدی شنید حاسد و حیران بماند
چاره او خامشیست یا سخن آموختن - خوی تو با دوستان تلخ سخن گفتنست
چاره سعدی حدیث با شکر آمیختن - سخن سر به مهر دوست به دوست
حیف باشد به ترجمان گفتن - توبه کردیم پیش بالایت
سخن سرو بوستان گفتن - در می چکد ز منطق سعدی به جای شعر
گر سیم داشتی بنوشتی به زر سخن - هرگز شنیده ای ز بن سرو بوی مشک
یا گوش کرده ای ز دهان قمر سخن - دانندش اهل فضل که مسکین غریق بود
هر گه که در سفینه ببینند ترسخن - انصاف نیست پیش تو گفتن حدیث خویش
من عهد می کنم که نگویم دگر سخن - طوطی نگوید از تو دلاویزتر سخن
با شهد می رود ز دهانت به در سخن - چشمان دلبرت به نظر سحر می کنند
من خود چگونه گویمت اندر نظر سخن - گر من نگویمت که تو شیرین عالمی
تو خویشتن دلیل بیاری به هر سخن - ای باد اگر مجال سخن گفتنت بود
در گوش آن ملول بگوی این قدر سخن - واجب بود که بر سخنت آفرین کنند
لیکن مجال گفت نباشد تو در سخن - وصفی چنان که لایق حسنت نمی رود
آشفته حال را نبود معتبر سخن - در هیچ بوستان چو تو سروی نیامدست
بادام چشم و پسته دهان و شکرسخن - سهل باشد سخن سخت که خوبان گویند
جور شیرین دهنان تلخ نباشد بردن - از ترش رویی دشمن وز جواب تلخ دوست
کم نگردد شورش طبع سخن شیرین من - دی به چمن برگذشت سرو سخنگوی من
تا نکند گل غرور رنگ من و بوی من - سخن دراز کشیدیم و همچنان باقیست
حدیث دلبر فتان و عاشق مفتون - گوش بر ناله مطرب کن و بلبل بگذار
که نگویند سخن از سعدی شیرازی به - سعدی آن دیو نباشد که به افسون برود
هیچت افتد که چو مردم به سخن بازآیی - قیامت می کنی سعدی بدین شیرین سخن گفتن
مسلم نیست طوطی را در ایامت شکرخایی - سخن پیدا بود سعدی که حدش تا کجا باشد
زبان درکش که منظورت ندارد حد زیبایی - سخنی که با تو دارم به نسیم صبح گفتم
دگری نمی شناسم تو ببر که آشنایی - مرا مجال سخن بیش در بیان تو نیست
کمال حسن ببندد زبان گویایی - چه جرم رفت که با ما سخن نمی گویی
جنایت از طرف ماست یا تو بدخویی - آب سخنم می رود از طبع چو آتش
چون آتش رویت که از او می چکد آبی - در روی تو گفتم سخنی چند بگویم
رو باز گشادی و در نطق ببستی - چو سرو بوستانستی وجود مجلس آرایت
اگر در بوستان سروی سخنگوی و روانستی - مگر دگر سخن دشمنان نیوشیدی
که روی چون قمر از دستان بپوشیدی - این سخن سعدی تواند گفت و بس
هر گدایی را نباشد جوهری - گر افتدت گذری بر وجود کشته عشق
سخن بگوی که در جسم مرده جان آری - هزار نامه پیاپی نویسمت که جواب
اگر چه تلخ دهی در سخن شکرباری - دریاب عاشقان را کافزون کند صفا را
بشنو تو این سخن را کاین یادگار داری - سخن لطیف سعدی نه سخن که قند مصری
خجلست از این حلاوت که تو در کلام داری - سحر سخنم در همه آفاق ببردند
لیکن چه زند با ید بیضا که تو داری - ز چند گونه سخن رفت و در میان آمد
حدیث عاشقی و مفلسی و مهجوری - به خنده گفت که سعدی سخن دراز مکن
میان تهی و فراوان سخن چو طنبوری - گر من سخن نگویم در وصف روی و مویت
آیینه ات بگوید پنهان که بی نظیری - چه جرم رفت که با ما سخن نمی گویی
چه دشمنیست که با دوستان نمی سازی - تا به امروز مرا در سخن این سوز نبود
که گرفتار نبودم به کمند هوسی - وصفت آن نیست که در وهم سخندان گنجد
ور کسی گفت مگر هم تو زبانش باشی - چه نیکبخت کسانی که با تو هم سخنند
مرا نه زهره گفت و نه صبر خاموشی - نه حسنت آخری دارد نه سعدی را سخن پایان
بمیرد تشنه مستسقی و دریا همچنان باقی - آرزوی دل خلقی تو به شیرین سخنی
اثر رحمت حقی تو به نیک اخلاقی - سخنی بگوی با من که چنان اسیر عشقم
که به خویشتن ندارم ز وجودت اشتغالی - سعدی سخن یار نگوید بر اغیار
هرگز نبرد سوخته ای قصه به خامی - در آن دهن که تو داری سخن نمی گنجد
من آدمی نشنیدم بدین شکردهنی - مگر که نام خوشت بر دهان من بگذشت
برفت نام من اندر جهان به خوش سخنی - از دو بیرون نه یا دلت سنگیست
یا به گوشت نمی رسد سخنی - در دهانت سخن نمی گویم
که نگنجد در آن دهن سخنی - خوان درویش به شیرینی و چربی بخورند
سعدیا چرب زبانی کن و شیرین سخنی - زین سخن های دلاویز که شرح غم توست
خرمنی دارم و ترسم به جوی نستانی - سخن زنده دلان گوش کن از کشته خویش
چون دلم زنده نباشد که تو در وی جانی - نفسی بیا و بنشین سخنی بگو و بشنو
که به تشنگی بمردم بر آب زندگانی - عجبت نیاید از من سخنان سوزناکم
عجبست اگر بسوزم چو بر آتشم نشانی - چه شیرین لب سخنگویی که عاجز
فرو می ماند از وصفت سخنگوی - سعدیا شور عشق می گوید
سخنانت نه طبع شیرین گوی - بگذار مشک و بوی سر زلف او بیار
یاد شکر مکن سخنی زان دهان بگوی - بستم به عشق موی میانش کمر چو مور
گر وقت بینی این سخن اندر میان بگوی - غم عشق اگر بکوشم که ز دوستان بپوشم
سخنان سوزناکم بدهد بر آن گواهی - گر من سخن نگویم در حسن اعتدالت
بالات خود بگوید زین راستتر گواهی - خیام نیشابوری
- «سخن» در رباعیات خیام نیشابوری
- مولوی
- «سخن» در دیوان شمس - غزلیات مولوی
- آب حیات آمد سخن كاید ز علم من لدن
جان را از او خالی مكن تا بردهد اعمالها - بر اهل معنی شد سخن اجمالها تفصیلها
بر اهل صورت شد سخن تفصیلها اجمالها - هان ای دل مشكین سخن پایان ندارد این سخن
با كس نیارم گفت من آنها كه میگویی مرا - ای جان سخن كوتاه كن یا این سخن در راه كن
در راه شاهنشاه كن در سوی تبریز صفا - باریك شد این جا سخن دم مینگنجد در دهن
من مغلطه خواهم زدن این جا روا باشد دغا - بر ده ویران نبود عشر زمین كوچ و قلان
مست و خرابم مطلب در سخنم نقد و خطا - مرد سخن را چه خبر از خمشی همچو شكر
خشك چه داند چه بود ترلللا ترلللا - اسب سخن بیش مران در ره جان گرد مكن
گر چه كه خود سرمه جان آمد آن گرد مرا - من ز سلام گرم او آب شدم ز شرم او
وز سخنان نرم او آب شوند سنگها - گفت و گذشت او ز من لیك ز ذوق آن سخن
صحت یافت این دلم یا رب تش دهی جزا - سخن بادست ای بنده كند دل را پراكنده
ولیكن اوش فرماید كه گرد آور پریشان را - رها كن این سخنها را بزن مطرب یكی پرده
رباب و دف به پیش آور اگر نبود تو را سرنا - خمش كردم سخن كوتاه خوشتر
كه این ساعت نمیگنجد علالا - چو خاموشانه عشقت قوی شد
سخن كوتاه شد این بار ما را - از نظرها امتزاج و از سخنها امتزاج
وز حكایت امتزاج و از فكر آمیزها - بده آن می رواقی هله ای كریم ساقی
چو چنان شوم بگویم سخن تو بیمحابا - جز از این چند سخن در دل رنجور بماند
تا نبیند رخ خوب تو نگوید به خدا - از دل من زادهای همچون سخن
چون سخن آخر فروخوردم تو را - از دل من زادهای همچون سخن
چون سخن من هم فروخوردم تو را - دل سخن چینست از چین ضمیر
وحی جویان اندر آن چین شیوهها - گر ذرهها نهانند خصمان و دشمنانند
در قعر چه سخن گو خلوت گزین سحر را - دیوار گوش دارد آهستهتر سخن گو
ای عقل بام بررو ای دل بگیر در را - دل از سخن پر آمد و امكان گفت نیست
ای جان صوفیان بگشا لب به ماجرا - زین سخن بوالعجب بستم من هر دو لب
لیك فلك جمله شب میزندت الصلا - نرگس در ماجرا چشمك زد سبزه را
سبزه سخن فهم كرد گفت كه فرمان تو را - چند سخن ماند لیك بیگه و دیرست نیك
هر چه به شب فوت شد آرم فردا قضا - شكرفروش چنین چست هیچ كس دیدهست
سخن شناس كند طوطی شكرخا را - گهی ز بوسه یار و گهی ز جام عقار
مجال نیست سخن را نه رمز و ایما را - به زخم بوسه سخن را چه خوش همیشكنند
به فتنه بسته ره فتنه را و غوغا را - دهان پرست سخن لیك گفت امكان نیست
به جان جمله مردان بگو تو باقی را - دهان ببند و امین باش در سخن داری
كه شه كلید خزینه بر امین كشدا - سخنم بسته میشود تو یكی زلف برگشا
انا و الشمس و الضحی تلف الحب و الولا - تو دو لب از دوی ببند بگشا دیده بقا
ز لب بسته گر سخن بگشاید گشا گشا - گوشها گشتهاند محرم غیب
از زبان و دل سخنور ما - بس كنم این گفتن و خامش كنم
در خمشی به سخن جان فزا - فاش مكن فاش تو اسرار عرش
در سخنی زاده ز تحت الثری - با ماه كه همخویم تا روز سخن گویم
كای مونس مشتاقان صاحب نظری امشب - به سخن مكوش كاین فر ز دلست نی ز گفتن
كه هنر ز پای یابید و ز دم دید ثعلب - حد ندارد این سخن كوتاه كن
گر چه جان گلستان آمد جنوب - كو بلبل چمنها تا گفتمی سخنها
نگذشت بر دهانها یا دست هیچ كاتب - لباس حرف دریدم سخن رها كردم
تو كه برهنه نهای مر تو را قباست بخسب - سخن در پوست میگویم كه جان این سخن غیبست
نه در اندیشه میگنجد نه آن را گفتن امكانست - سخنها دارم از تو با تو بسیار
ولی خاموشیم پند عظیمست - زان شاهد خانگی نشان كو
هر كس سخنی ز خاندان گفت - با این همه گوش و هوش مستست
زان چند سخن كه این زبان گفت - گویم سخن شكرنباتت
یا قصه چشمه حیاتت - گر لب ز سلام تو خموش است
بس هم سخن است با نهایت - آب از دل پاك آمد تا به بام سینهها
سینه چون آلوده باشد این سخنها باطلست - هله ای آنك بخوردی سحری باده كه نوشت
هله پیش آ كه بگویم سخن راز به گوشت - بس كن آخر چه بر این گفت زبان چفسیدی
عشق را چند بیانها است كه فوق سخنست - مینهد بر لب خود دست دل من كه خموش
این چه وقت سخنست و چه گه فریادست - خامش سخن چه باید آن جا كه عشق آید
كمتر ز زر نباشی معشوق بیزبانست - بس كن چه آرزوست تو را این سخنوری
باری مرا ز مستی آن آرزوی نیست - از من دو سه سخن شنو اندر بیان عشق
گر چه مرا ز عشق سر گفت و گوی نیست - نیست ز من باورت این سخن از شب بپرس
تا بدهد شرح آنك فتنه فردای ماست - خامش و دیگر مگو آنك سخن بایدش
اصل سخن گو بجو اصل سخن شاه ماست - چون سخن من شنید گفت به خاصان خویش
كاین همه درد از كجاست حال پریشان كیست - نقد سخن را بمان سكه سلطان بجو
كای زر كامل عیار نقد تو از كان كیست - بخفت چشم محمد ضعیف گشت رباب
مخسب گنج زرست این سخن اگر زر نیست - اذان فاخته دیدیم و قامت اشجار
خموش كن كه سخن شرط نیست وقت صلات - اگر چه باد سخن بگذرد سخن باقیست
اگر چه باد صبا بگذرد چمن شادست - ما همه چون یكیم بیمن و تو
پس خمش باش این سخن با كیست - مستی افزون شدست و میترسم
كاین سخن را مجال جولان نیست - گر ننگارم سخنی بعد از این
نیست از آن رو كه نگاریم نیست - بس كن زیرا كه حجاب سخن
پرده به گرد تو تنیدن گرفت - خامش كن كه تا بگوید حبیب
آن سخنان كز همه متواریست - بس كن و كم گوی سخن كم نویس
بس بودت دفتر جان سر نوشت - بس كه زبان این دم معزول شد
بس كه جهان جان سخنور گرفت - ای شمس تبریزی كه تو از پرده شب فارغی
لاشرقی و لاغربیی اكنون سخن كوتاه شد - جان چیست خم خسروان در وی شراب آسمان
زین رو سخن چون بیخودان هر دم پریشان میرود - خامش كن و حیران نشین حیران حیرت آفرین
پخته سخن مردی ولی گفتار خامت میكند - معنی همیگوید مكن ما را در این دلق كهن
دلق كهن باشد سخن كو سخره افواه شد - هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود
وارهد از حد جهان بیحد و اندازه شود - این دل پاره پاره را پیش خیال تو نهم
گر سخن وفا كند گویم كاین وفا بود - ای همراه راه بین بر سر راه ماه بین
لیك خمش سخن مگو گفت غبار میكند - راز دل تو شمس دین در تبریز بشنود
دور ز گوش و جان او كز سخنت گران بود - دهان بربند و خامش كن كه نطق جاودان داری
سخن با گوش و هوشی گو كه او هم جاودان باشد - سخن بخش زبان من چو باشد شمس تبریزی
تو خامش تا زبانها خود چو دل جنبان من باشد - چو من خود را نمییابم سخن را از كجا یابم
همان شمعی كه داد این را همو شمعم بگیراند - بر نقد سخن جانا هین سكه مزن دیگر
كان كس كه طلب دارد او كان ذهب بیند - جان پیش تو هر ساعت میریزد و میروید
از بهر یكی جان كس چون با تو سخن گوید - چون مست نعم گشتی بیغصه و غم گشتی
پس مست كجا داند كاین چرخ سخن دارد - این نیست تناسخ سخن وحدت محضست
كز جوشش آن قلزم زخار برآمد - خاموش كن امروز كه این روز سخن نیست
زحمت مده آن ساقی اصحاب درآمد - بربند لب اكنون كه سخن گستر بیلب
بی حرف سیه روی به گفتار درآمد - در هر سخن از جان شما هست جوابی
هر چند دهان را به جوابی نگشایید - زره بر آب میدان این سخن را
همان آبست الا شكل چین شد - گویم سخن و زبان نجنبانم
چون گوش حسود در كمین باشد - باقیش مگو درون دل میدار
آن به كه سخن در آن وطن گردد - شمس تبریز كم سخن بود
شاهان همه صابر و امینند - اندر سخنش كشان و بو گیر
كز بوی می بقا چه دارد - این كاه سخن دگر مپیما
بندیش كه كهربا چه دارد - اندر سخنش كشان و بو گیر
كز بوی می بقا چه دارد - می ده كه سر سخن ندارم
زیرا كه سخن چو لنگر آمد - چون زر سخنان من شنیدی
گفتی به طریق گاز گوید - من همچو ایازم و تو محمود
بشنو سخنی كایاز گوید - این سخن آبیست از دریای بیپایان عشق
تا جهان را آب بخشد جسمها را جان كند - چون حدیث بیدلان بشنید جان خوشدلم
جان بداد و این سخن را در میان جان نهاد - مشك گفتم زلف او را زین سخن بشكست زلف
هندوی زلفش شكسته رو به تركستان نهاد - ای برادر از رهی این یك سخن را گوش دار
هر نباتی این نیرزد آنك چون سر زد شود - خمش ای بلبل جانها كه غبارست زبانها
كه دل و جان سخنها نظر یار تو دارد - تو سخن گفتن بیلب هله خو كن چو ترازو
كه نماند لب و دندان چو ز دنیا گذر آید - خمش و سخن رها كن جز اله را تو لا كن
به فنا چو ساز گیری همه كارساز گردد - تن آدمی كمان و نفس و سخن چو تیرش
چو برفت تیر و تركش عمل كمان نماند - بس كن و بیش مگو گر چه دهان پرسخنست
زانك این حرف و دم و قافیه هم اغیارند - بس كن این لكلك گفتار رها كن پس از این
تا سخنها همه از جان مطهر گیرند - مفسران آب سخن را و از آن چشمه میار
تا وی اطلس بود آن سوی و در این جانب برد - خواجه بربند دو گوش و بگریز از سخنم
ور نه در رخت تو هم آتش یغما بزند - این سخن فرع وجودست و حجابست ز نفی
كشف چیزی به حجابش نبود جز مردود - هله میگو كه سخن پر زدن آن مگس است
پر زدن نیز نماند چو رود دوغ فرود - سخن عشق چو بیدرد بود بر ندهد
جز به گوش هوس و جز به زبانی نرسد - شمس تبریزی چو آمد در میان
اهل معنی را سخن كوتاه شد - سوگند خورده بودم كز دل سخن نگویم
دل آینهست و رو را ناچار مینماید - آن چیز را بجوش كه او هوش میبرد
وان خام را بپز كه سخن خام میرود - اكنون ببند دو لب و آن چشم برگشا
دیگر سخن مگوی اگر هست اتحاد - خاموش كن ز حرف و سخن بیحروف گوی
چون ناطقه ملایكه بر سقف لاجورد - مفتعلن فاعلات رفته بدم از صفات
محو شده پیش ذات دل به سخن چون فتاد - دست و دهان را بشو نه بخور و نه بگو
آن سخن و لقمه جو كان به خموشان رسید - سخن ندارم با نیك و بد من از بیرون
كه آن چه كرد و كجا رفت و این ز وسوسه چون شد - تو كان قند و نباتی نبات تلخ نگوید
مگوی تلخ سخنها به روی ما كه نشاید - بیار آن سخنانی كه هر یكیست چو جانی
نهان مكن تو در این شب چراغ را كه نشاید - خموش باش كه این كودنان پست سخن
حشیشیاند و همین لحظه ژاژخات كنند - مخبطست سخنهای من از او گر نی
نمودمی به تو آن راهها كه میسپرد - خموش كن كه سخن را وطن دمشق دلست
مگو غریب ورا كش چنین وطن باشد - سخن كه خیزد از جان ز جان حجاب كند
ز گوهر و لب دریا زبان حجاب كند - برای مغز سخن قشر حرف را بشكاف
كه زلفها ز جمال بتان حجاب كند - خموش كن خبر من صمت نجا بشنو
اگر رقیب سخن جوی ما روا دارد - خمش خمش كه سخن آفرین معنی بخش
برون گفت سخنهای جان فزا دارد - نه گوش تو سخن یار مهربان شنود
نه پیش چشم تو دلدار سروقد باشد - سخن ز علم خدا و عمل خدای كند
وگر ز ما طلبی كار كار كار بود - تو صورتی طلبی زین سخن كه دست نهی
دهم به دست تو گر دست دستیار بود - سخن به نزد سخندان بزرگوار بود
ز آسمان سخن آمد سخن نه خوار بود - سخن چو نیك نگویی هزار نیست یكی
سخن چو نیكو گویی یكی هزار بود - سخن ز پرده برون آید آن گهش بینی
كه او صفات خداوند كردگار بود - سخن چو روی نماید خدای رشك برد
خنك كسی كه به گفتار رازدار بود - بس كن ار چه سخن نشاند غبار
آخر از وی غبار خواهد بود - چون به سخن داشت مرا دوش یار
چون به دم گرم جگرسوز شد - یك لحظه بنه گوش كه خواهم سخنی گفت
ای چشم خوشت طعنه زده نرگس تر بر - در تو نگران او و تو را چشم چپ و راست
او با تو سخن گوی و تو را گوش سمر بر - چه داند جان منكر این سخن را
كه او را نیست آن دیدار دیگر - رها كن این سخنها را ندا كن
به مخموران كه آمد شاه خمار - خمش كن تا خموش ما بگوید
ویست اصل سخن سلطان گفتار - به گوش خصم میگفتی سخنها
مرا دیدی نهفتی یاد میدار - من رها كردم جگر را هرچ خواهد گو بشو
بر دهانم زن اگر من زین سخن گویم دگر - تو اگر خراب و مستی به من آ كه از منستی
و اگر خمار یاری سخنی شنو مخمر - تو بگو سخن كه جانی قصصات آسمانی
كه كلام تست صافی و حدیث من مكدر - دل من پرسخنست ار چه دهان بربستم
تا بگوید خردی كوست ز ما خوشگوتر - سادگی را ببرد گر چه سخن نقش خوشست
بر رخ آینه از نقش صفا اولیتر - تا كه از زهد و تقزز سخن آغاز كند
سر و گردن بتراشد چو كدو یا چو خیار - توبه كردم از سخن این باز چیست
توبه نبود عاشقانش را مگر - آن سخنهایی كه گفتی چون شكر
وان اشارتها كه میكردی ز دور - از تو زدن تیغ تیز وز دل و جان صد رضا
یك سخنم چون قضا نی اگرم نی مگر - سخن رسید به عشق و همیجهد دل من
كجا جهد ز چنین زخم بیمحابا تار - مگر كه لطف كند باز شمس تبریزی
وگر نه ماند سخن در دهن چنین مقصور - چون ز رفتار او سخن گویم
دل كجا میرود زهی رفتار - قصه درازست و اشارت بس است
دیده فزون دار و سخن مختصر - بیسخنی ره رو راه تو را
در غم و شادیست پیامی دگر - مگشای پر سخن كز آن سو
بیپر باشد همیشه پرواز - پوست سخنست اینچ گفتم
از پوست كی یافت مغز آن راز - من از سخنان مهرانگیز
دل پر دارم ز خواب برخیز - سخن مگوی چو گویی ز صبر و توبه مگوی
حدیث توبه مجنون بود فشارآمیز - هست دل عاشقان همچو دل مرغ از او
جز سخن عاشقی نكته دیگر مپرس - میگو سخنش بسته در گوش دل آهسته
تا كفر به پیش آرد صد گوهر ایمانش - دل چون تنور پر شد كه ز سوز چند گوید
دهن پرآتش من سخن از دهان آتش - دل ز سخن مال مال خواست زدن پر و بال
پرتو نور كمال كرد چنین الكنش - خامش باش ای دلیل خامشیت گفتنست
شد سر و گوشت بلند از سخن پست دوش - بس كه اصل سخن دو رو دارد
یك سپید و دگر سیه فامش - تا به سخن آمد دیوار و در
كز چه نهای ای شه و مولا ترش - خاموش كن ز گفت وگر گویدت كسی
جز حرف و صوت نیست سخن را ادا دروغ - بس كن كه عنایتش بسنده است
برهان و سخن گزار عاشق - این هجو منست ای تن وان میر منم هم من
تا چند سخن گفتن از سینك و از شینك - بس سیل سخن راندم بس قارعه برخواندم
از كار فروماندم ای كار سلام علیك - من ز راز خوش او یك دو سخن خواهم گفت
دل من دار دمی ای دل تو بیغش و غل - پس خمش كردم و با چشم و به ابرو گفتم
سخنانی كه نیاید به زبان و به سجل - سر بزن ای آفتاب از پس كوه سحاب
هر نظری را نما بیسخنی شرح حال - خاموش كن كاندر سخن حلوا بیفتد از دهن
بی گفت مردم بو برد زان سان كه من بوییدهام - گویم سخن را بازگو مردی كرم ز آغاز گو
هین بیملولی شرح كن من سخت كند و كودنم - عشق سخن كوشی تویی سودای خاموشی تویی
ادراك و بیهوشی تویی كفر و هدی عدل و ستم - بس كن ای فسانه گو سیر شدم ز گفت و گو
تا به سخن درآید آنك مست شدهست از او سرم - گفت چرا نهان كنی عشق مرا چو عاشقی
من ز برای این سخن شهره عاشقان شدم - مجو از من سخن دیگر برو در روضه اخضر
از آن حسن و از آن منظر بجو كه من خریدستم - زهی خورشید بیپایان كه ذراتت سخن گویان
تو نور ذات اللهی تو اللهی نمیدانم - خمش كن كز سخن چینی همیشه غرق تلوینی
دمی هویی دمیهایی دمی آهی نمیدانم - هر گه كه خمش باشم من خم خراباتم
هر گه كه سخن گویم دربان خراباتم - ای جان و دل مستان بستان سخنم بستان
گویی كه نه ای محرم هستم به خدا هستم - اندر كژیم منگر وین راست سخن بین
تیر است حدیث من و من همچو كمانم - سخن كشتی و معنی همچو دریا
درآ زوتر كه تا كشتی برانم - سخن مقلوب می گویم كه كردهست
جهان بازگونه بازگونم - سخن آنگه شنو از من كه بجهد
از این گردابها جان حرونم - بگفتم یك سخن دارم به خاطر
به پیش آ تا به گوش تو بگویم - سخندانان چو مشرف بر دهانند
برون از خرگه ایشان بگوییم - كسی با خود سخن پیدا نگوید
اگر جمله یكیم آن سان بگوییم - بیا با هم سخن از جان بگوییم
ز گوش و چشمها پنهان بگوییم - در خواب سخن نه بیزبان گویند
در بیداری من آن چنان گویم - كم طمع شد آن كسی كو طمع در عشق تو بندد
كم سخن شد آن كسی كه عشق با او شد مكالم - كم سخن گوییم وگر گوییم كم كس پی برد
باده افزون كن كه ما با كم زنان برخاستیم - پی هر خایف و ایمن كنمی شرح ولیكن
ز سخن گفتن باطن دل گفتار ندارم - چو بدیدم كه دهانم شد غماز نهانم
سخن فاش چه گویم كه ز مرموز خموشم - مشنو این سخن از من و نه زین خاطر روشن
كه از این ظاهر و باطن نه پذیرم نه ستانم - چو به تبریز رسد جان سوی شمس الحق و دینم
همه اسرار سخن را به نهایت برسانم - به قدم چو آفتابم به خرابهها بتابم
بگریزم از عمارت سخن خراب گویم - من اگر چه سیب شیبم ز درخت بس بلندم
من اگر خراب و مستم سخن صواب گویم - تو بگیر آن چنانك بنگفتم این سخن هم
اگرم به یاد بودی به خدا نمیچخیدم - ز میان او مقامم كمر است و كوه و صحرا
بجهم از این میان و سخن و كنار گویم - ز فراق گلستانش چو در امتحان خارم
برهم ز خار چون گل سخن از عذار گویم - من نخواهم كه سخن گویم الا ساقی
می دمد در دل ما زانك چو نای انبانیم - یك زمانم بهل ای جان كه خموشانه خوش است
ما سخن گوی خموشیم كه چون میزانیم - سخن راست تو از مردم دیوانه شنو
تا نمیریم مپندار كه مردانه شویم - گفتمش گویم به گوشت یك سخن
گفت ترسم تا نسوزد غبغبم - این سخن پایان ندارد لیك من
آمدم زان سر به پایان می روم - ای سخن خاموش كن با ما میا
بین كه ما از رشك بیما می رویم - من بر دریچه دل بس گوش جان نهادم
چندان سخن شنیدم اما دو لب ندیدم - رویم چو زرگر است از او این سخن شنو
دادم قراضه زر و كانی خریدهام - خامش كنیم تا كه سخن بخش گوید این
او آن چنانك گوید ما آن چنان رویم - حرام دارم با مردمان سخن گفتن
و چون حدیث تو آید سخن دراز كنم - به یاد آر سخنها و شرطها كه ز الست
قرار دادی با من بر آن قرار توام - به حق آنك حلال است خون من بر تو
كه بر عدو سخنم را حرام دار حرام - سخن به جای بمان خویش بین كجایی تو
مرا بجوی همان جا كه من همان جایم - از شیره او من شیردلم
در عربدهاش شیرین سخنم - بس كن از گفت كز غبار سخن
خود سخن بخش را نمییابم - حاصل از این سه سخنم بیش نیست
سوختم و سوختم و سوختم - رو سخن كار مگو كز همه آزاد شدم
رو سخن خار مگو چون همه گل می سپرم - بوی دل آید از سخن دل حاصل آید از سخن
تا مقبل آید از سخن لا تهتكوا جلبابكم - هست این سخن را باقیی در پرده مشتاقیی
پیدا شود گر ساقیی ما را كند بیخویشتن - ای زاغ بیهوده سخن سه ماه دیگر صبر كن
تا دررسد كوری تو عید جهان عید جهان - گفتا نكو رفت این سخن هشدار و انبان گم مكن
نیكو كلیدی یافتی ای معتمد دربان من - آه كه روز دیر شد آهوی لطف شیر شد
دلبر و یار سیر شد از سخن و دعای من - گشته خیال روی او قبله نور چشم من
وان سخنان چون زرش حلقه گوشوار من - گفت مرا كه چند چند سیر نگشتی از سخن
زانك سوی تو می رود این سخن روان من - چه باشد وحی در تازی به گوش اندر سخن گفتن
دهل می نشنود گوشت به جهد و جد نوبت زن - اگر پوشیدم این اطلس سخن پوشیده گویم بس
اگر خود صد زبان دارم نگویم حرف چون سوسن - جمعیت رندان را بر شاهد نقدی زن
ور زهد سخن گوید تو وعده به فردا كن - بس كن ز سخن گویی از گفت چه می جویی
ای بادبپیموده رو كم تركوا برخوان - خمش زان نوع كوته كن سخن را
كه الله گو اعلم را رها كن - از این پاكی تو لیكن عاشقان را
پراكنده سخنها هست آیین - دانا چو نداند این سخن را
پس كی رسد این سخن به نادان - پیش او مردن به هر دم از شكر شیرینتر است
مرده داند این سخن را تو مپرس از زندگان - جز صلاح الدین نداند این سخن را این سخن
من غلام زیركان و زیركان و زیركان - در سخن آمد همای و گفت بیروزی كسی
كز سعادت می گریزی ای شقی ممتحن - سخنی بماند جانی كه تو بیبیان بدانی
كه تو رشك ساقیانی سر و افتخار مستان - ز سخن ملول گشتی كه كسیت نیست محرم
سبك آینه بیان را تو بگیر و در نمد كن - دامن سیب كشانیم سوی شفتالو
ببریم از گل تر چند سخن سوی سمن - هله ای طیف خیالش بنشین و بشنو
یك زمانی سخن پخته به نبشته من - سخنم مست شود از صفتی و صد بار
از زبانم به دلم آید و از دل به زبان - سخنم مست و دلم مست و خیالات تو مست
همه بر همدگر افتاده و در هم نگران - شمس تبریز سخنهای تو می بخشد چشم
لیك كو گوش كه داند سخنت بشنیدن - دامن سیب كشانیم سوی شفتالو
ببریم از گل تر چند سخن سوی سمن - راه صحرا را فروبست این سخن
كس نجوید راه صحرا را دهان - بشنو از دل نكتههای بیسخن
و آنچ اندر فهم ناید فهم كن - سخن جان رهی گفتی دوش
آن توست آن هله بستان بستان - سخن تلخ چه میاندیشی
ای تو سرمایه جمله شكران - گفتم تو را نباید خود دفع كم نیاید
پنجه بهانه زاید از طبعت ای سخندان - ای دل خموش كن همه بیحرف گو سخن
بیلب حدیث عالم بیچون و چند كن - دیگر مگو سخن كه سخن ریگ آب توست
خورشید را نگر چو نهای جنس اعمشان - این سخن درنثار هم به سخن ده سپار
پس تو ز هر جزو خویش نكته و گفتار بین - این سخن همچو تیر راست كشش سوی گوش
تا نكشی سوی گوش كی بجهد از كمان - داد سخن دادمی سوسن آزادمی
لیك ز غیرت گرفت دل ره گفتار من - در حسد افتادهایم دل به جفا دادهایم
جنگ كه میافكند یار سخن چین من - خواست كه پر وا كند روی به صحرا كند
باز مرا میفریفت از سخن پرفسون - ای صنم خوش سخن حلقه درآ رقص كن
عشق نگردد كهن حق خدا همچنین - تو راست حكم كه گویی به كور چشم گشا
سخن تو بخشی و گویی كه گفت آن الكن - خمش كنم كه دگربار یار میخواهد
كه درروم به سخن او برون جهد ز میان - مرا سخن همه با او است گر چه در ظاهر
عتاب و صلح كنم گرم با فلان و فلان - یك قوصره پر دارم ز سخن
جان میشنود تو گوش مكن - تو به هنگام یاد كن كه چو هنگام بگذرد
تو خوه از گل سخن تراش و خوه از خار یاد كن - گر نبود این سخن ز من لایق
آنچ آن لایق است تلقین كن - راح نما روح مرا تا كه روح
خندد و گوید سخنی خندمین - همیگویم سخن را ترك من كن
ستیزه رو است میآید پی من - شست سخن كم باف چون صیدت نمیگردد زبون
تا او بگیرد صیدها ای صید مست شست او - بس كن اگر چه كه سخن سهل نماید همه را
در دو هزاران نبود یك كس داننده او - چونك ز خود سفر كنی وز دو جهان گذر كنی
كیست كز او حذر كنی هیچ سخن مخا بگو - ای تو خموش پرسخن چیست خبر بیا بگو
سوره هل اتی بخوان نكته لافتی بگو - بس سخن است در دلم بستهام و نمیهلم
گوش گشادهام كه تا نوش كنم مقال تو - بهر خدا بیا بگو ور نه بهل مرا كه تا
یك دو سخن به نایبی بردهم از زبان تو - ختم كنم بر این سخن یا بفشارمش دگر
حكم تو راست من كیم ای ملك لطیف خو - آب تو چون به جو رود كی سخنم نكو رود
گاه دمم فرودرد از سبب حیای تو - سخن با عشق میگویم كه او شیر و من آهویم
چه آهویم كه شیران را نگهبانم به جان تو - سخن با عشق میگویم سبق از عشق میگیرم
به پیش او كشم جان را كه بس اندك پذیر است او - سخنها بانگ زنبوران نماید
چو اندر گوش ما گوید كلام او - هین مشك سخن بنه به جو رو
میخواندت آب كان سقا كو - ماه خواندم من تو را بس جرم دارم زین سخن
مه كی باشد كو بود همتای تو همتای تو - ای كه درد سخنت صافتر از طبع لطیف
گر رود صفوت این طبع سخندان تو مرو - سخن بند مگو و صفت قند بگو
صفت راه مگو و ز سرانجام بگو - وگر از عام بترسی كه سخن فاش كنی
سخن خاص نهان در سخن عام بگو - همچو اندیشه كه دانی تو و دانای ضمیر
سخنی بینقط و بیمد و ادغام بگو - من به گوش تو سخنهای نهان خواهم گفت
سر بجنبان كه بلی جز كه به سر هیچ مگو - من غلام قمرم غیر قمر هیچ مگو
پیش من جز سخن شمع و شكر هیچ مگو - سخن رنج مگو جز سخن گنج مگو
ور از این بیخبری رنج مبر هیچ مگو - ای رخ تو همچو ماه ناله كنم گاه گاه
ز آنك مرا شد حجاب عشق سخندان تو - ای مه باقی وی شه ساقی
جان سخن دان برگو برگو - ز كی داری لب و سخن ز شهنشاه امر كن
به همان سوی روی كن كه سلام علیكم - ساقی جان صرفه مكن روز ببردی به سخن
مال یتیمان بمخور دست به فریاد مده - بشنو سخن یاران بگریز ز طراران
از جمع مكش خود را استیزه مكن مسته - خاموش سخن میران زان خوش دم بیپایان
تا چند سخن سازی تو زین دم بشمرده - پس فكر چو بحر آمد حكمت مثل ماهی
در فكر سخن زنده در گفت سخن مرده - چون در سخنها سفت و الارض مهادا گفت
ای میخ زمین گشته وز شهر دل آواره - من بیدل و دستارم در خانه خمارم
یك سینه سخن دارم هین شرح دهم یا نه - ای چشم چمن میبین وی گوش سخن میچین
بگشای لب نوشین ای یار خوش افسانه - ای آنك شنیدی سخن عشق ببین عشق
كو حالت بشنیده و كو حالت دیده - باغ آی و ز باران سخن نرگس و گل چین
نرگس ندهد قطره ای از بام چكیده - بربند دهان از سخن و باده لب نوش
تا قصه كند چشم خمار از ره دیده - خمش ای ناطقه بسیارگویم
سخن را پیش شاه فرد من نه - پیغام دل است این دو سه حرف
بشنو سخن شكسته بسته - یك دمی مهلت دهم تا پستتر گیرم سخن
ز آنك تند است این سخن با كبریا آمیخته - خموش باش سخن شرط نیست طالب را
كه او ز اشارت ابرو رسد به دنباله - مرغ معماگوی را رسم سخن آموختی
باز دل پژمرده را صد بال و صد پر ساختی - روزی بیاید كاین سخن خصمی كند با مستمع
كب حیاتم خواندمت تو خویشتن كر ساختی - اندر خم طغرای كن نو گشت این چرخ كهن
عیسی درآمد در سخن بربسته در گهوارهای - ای آن كه هستت در سخن مستی میهای كهن
دلداریی تلقین بكن مر ترجمان را ساعتی - چون گل سخن گوی و خمش هرگز نباشد روترش
در صدر دل مانند هش بر اوج چون طیارهای - خاموش باش اندیشه كن كز لامكان آید سخن
با گفت كی پردازیی گر چشم تو آن جاستی - پیشتر آ تا كه نه من مانم این جا نه سخن
ظلمت هستی چه زند پیش صبوح چو تویی - گفت به گوشم سخنان چون سخن راه زنان
برد مرا شاه ز سر كرد مرا خیره سری - هر طرفی علامتی هر نفسی قیامتی
تا نكنی ملامتی گر شدهام سخنوری - بس كه نگنجد آن سخن كو بنبشت در دهان
گر همه ذره ذره را بازكشی دهان كنی - ای تبریز محرمت شمس هزار مكرمت
گشته سخن سبوصفت بر یم بینهایتی - یك نفسی خموش كن در خمشی خروش كن
وقت سخن تو خامشی در خمشی تو ناطقی - بیدل و جان سخنوری شیوه گاو سامری
راست نباشد ای پسر راست برو كه حاذقی - حشر شود ضمیر تو در سخن و صفیر تو
نقد شود در این جهان عرض تو را قیامتی - قرص فلك درآید و روی به گوش جانها
سر ازل بگویدش بیسخن و عبارتی - فروریزد سخن در دل مرا هر یك كند لابه
كه اول من برون آیم خمش مانم ز بسیاری - چو من قشر سخن گفتم بگو ای نغز مغزش را
كه تا دریا بیاموزد درافشانی و درباری - نمیتانم سخن گفتن به هشیاری خرابم كن
از آن جام سخن بخش لطیف افسانهای ساقی - مگر كوری بود كان دم نسازد خویشتن را كر
كه تا باشد كه واگوید سخن آن كان زیبایی - مرا پرسید آن سلطان به نرمی و سخن خایی
عجب امسال ای عاشق بدان اقبالگه آیی - برای آنك واگوید نمودم گوش كرانه
كه یعنی من گران گوشم سخن را بازفرمایی - لباس جسم پوشیده كه كمتر كسوه آن است
سخن در حرف آورده كه آن دونتر زبانستی - ز بس احسان كه فرمودی چنانم آرزو آمد
كه موسی چون سخن بشنود در میخواست دیداری - بهل ای دل چو بینایی سخن گویی و رعنایی
هلا بگذار تا یابی از این اطلس كلهواری - بیا ای شمس تبریزی كه بر دست این سخن بیزی
به غیر تو نمیباید تویی آنك همیبایی - خامش كن و ساكن شو ای باد سخن گر چه
در جنبش باد دل صد مروحه بایستی - هان ای سخن روشن درتاب در این روزن
كز گوش گذر كردی در عقل و بصر رفتی - طفلی است سخن گفتن مردی است خمش كردن
تو رستم چالاكی نی كودك چالیكی - خاموش شدم حاصل تا برنپرد این دل
نی زان كه سخن كم شد از غایت بسیاری - آنها كه خموشند به مستی مزه نوشند
ای در سخن بیمزه گرم آمده تا كی - از حیله او یك دو سخن دارم بشنو
چون زهره ندارم كه بگویم كه فلانی - خواهم سخنی گفت دهانم بمبندید
كامروز حلال است ورا رازگشایی - بیحرف سخن گوی كه تا خصم نگوید
كاین گفت كسان است و سخنهای كتابی - خمش كردم نگویم تا تو گویی
سخن گویان سخن گویان نخسبی - چه شد آن نكتهها و آن سخنها
چه شد عقلی كه در اسرار رفتی - سال اول آن است ای سخندان
كه هم اول هم آخر جان مایی - نهان دار این سخن را ز آنك زرها
اگر پنهان نبودی كان نگشتی - دلم كف كرد كاین نقش سخن شد
بهل نقش و به دل رو گر ز مایی - مگو با كس سخن ور سخت گیرد
بگو والله اعلم بالصواب - گفتم كه بگو سخن گشاده
گفتا كه رسید آن فلانی - كشتی توی تو چو بشكست
خاموش كن از سخن گزاری - گویم سخن لب تو یا نی
ای لعل لب تو را بها نی - سخنی موج همیزد كه گهرها بفشاند
خمشش باید كردن چو در اینش نگذاری - تو خمش كن كه خداوند سخن بخش بگوید
كه همو ساخت در قفل و همو كرد كلیدی - سخنم به هوشیاری نمكی ندارد ای جان
قدحی دو موهبت كن چو ز من سخن ستانی - خمش از سخن گزاری تو مگر قدم نداری
تو اگر بزرگواری چه اسیر تنگنایی - سخنم خور فرشتهست من اگر سخن نگویم
ملك گرسنه گوید كه بگو خمش چرایی - سخنی ز نسر طایر طلبیدم از ضمایر
كه عجب در آن چمنها كه ملك بود پریدی - سخن و زبان اگر چه كه نشان و فیض حق است
به چه ماند این زبانه به فسانه زبانی - تو دلا چنان شدستی ز خرابی و ز مستی
سخن پدر نگویی هوس پسر نداری - به تو دل چگونه پوید نظرم چگونه جوید
كه سخن چگونه پرسد ز دهان كه تو كجایی - دل خسته را تو جویی ز حوادثش تو شویی
سخنی به درد گویی كه همو كند دوایی - بس سخن دارد وز بیم ملال دل تو
لب ببستهست در این معبده دانشمندی - سخن تلخ مگو ای لب تو حلوایی
سر فروكن به كرم ای كه بر این بالایی - بس كنم كاین قصهای بیمنتهاست
كز سخن دیگر سخن زاید بلی - طاقت نماند و این سخنم ماند در دهان
با صد هزار غم كه نهانند چون پری - عام شدهست این عام شدهست این نظم سخنها لیك تو این بین
ای شده قربان ای شده قربان خاص جهان در عام حبیبی - جان بفرستد خبر جانب هر بانظر
چون كه به توحید تو دل ز سخن بركنی - ماند سخن در دهان و رفت دل من
جانب یاران به سوی دور دیاری - مكش عنان سخن را به كودنی ملولان
تو تشنگان ملك بین به وقت حرف گزاری - بیا بیا تو اگر چه نرفتهای هرگز
ولیك هر سخنی گویمت به مرغوبی - دلی بیابد تا این سخن تمام كنم
خراب كرد دلم را چنان دلارامی - اگر چه موج سخن میزند ولیك آن به
كه شرح آن به دل و جان كنی به لب نكنی - سخن تو گو كه مرا از حلاوت لب تو
نه عقل ماند و نه اندیشهای و نی رایی - سخن چو تیر و زبان چو كمان خوارزمی است
كه دیر و دور دهد دست وای از این دوری - تو هر چه هستی میباش یك سخن بشنو
اگر چه میوه حكمت بسی بچیدستی - چون عمر ماست حدیثش دراز اولیتر
چنین درازسخن را بدان كشیدستی - دلا بگو تو تمام سخن دهان بستیم
سخن تو گوی كه گفتار جاودان داری - به باد باده پراكنده گشت ابر سخن
فرست باده بیابر را كه رزاقی - دلم صد هزاران سخن راند ز آن خوش
مرا گفت بشنو گر اهل خطابی - شراب سخن بخش رقاص كن
كه گردد كلوخ از تفش منطقی - خاموش شدم شرحش تو بگو
زیرا به سخن برهان منی - شمس تبریز چهرهای بنما
تا نمایم سخن بعبادی - شصت فرسنگ از سخن بگریز
كه ز دام سخن درین شستی - صد هزاران سخن نهان دارم
گوش را گوشوار بایستی - جان سخن بخش كه از تف او
گردد هر گنگ خرف منطقی - خامش باش و بنگر فتح باب
چند پی هر سخن مغلقی؟! - خامش باش و بنگر فتح باب
چند پی هر سخن مغلقی - جام سخن بخش كه از تف او
گردد دیوار سیه منطقی - برون و اندرون و جام و می نیست
ولیكن در سخن اینست جاری - شاه سخنور آمد، موج سخن درآمد
نحنالصدا نصدی، والله خیر قاری - سایه بر بندگان فكن، كه تو مهتاب هر شبی
سخنی گو، خمش مكن، كه به غایت شكر لبی - هیج كس ای جان من، جان سخن دان من
نور رخ شد ندید، تا نكند بیدقی - «سخن» در دیوان شمس - رباعیات مولوی
- آن لعل سخن که جان دهد مرجان را
بیرنگ چه رنگ بخشد او مرجان را - آن تلخ سخنها که چنان دل شکن است
انصاف بده چه لایق آن دهن است - با تو سخنان بیزبان خواهم گفت
از جملهی گوشها نهان خواهم گفت - با جان دو روزه تو چنان گشتی جفت
با تو سخن مرگ نمیشاید گفت - دل راز تو دردهای بیدرمانست
با این همه راضیم سخن در جانست - چون دید مرا زود سخن گردانید
کو آن منست این سخن با او نیست - سر سخن دوست نمیرم گفت
دریست گرانبها نمیرم سفت - ترسم که بخواب دربگویم سخنی
شبهاست که از بیم نمیرم خفت - از من بشنو این سخن بهتان نیست
بیباد و هوا رقص علم امکان نیست - آنجا که بهر سخن دل ما گردد
من میدانم که زود رسوا گردد - بیمن به زبان من سخن میآید
من بیخبرم از آنکه میفرماید - چون جان و جگر سوخت تمام از غم تو
آنگاه سخنان جانفزای تو چه سود - این آشفته است و او پریشان دانم
کاشفته سخنهای پریشان گوید - مشگش گفتم از این سخن تاب آورد
درهم شد و خویشتن زمینها برزد - هر کس هوس سخن فروشی داند
من بندهی آنم که خموشی داند - شیرین سخنی در دل ما میخندد
بر خسرو شیرین سخنی میبندد - لیکن سخنان اولیای ملکوت
از کشف و عیان نور حضرت باشد - هر چند دلم رضا او میجوید
او از سر شمشیر سخن میگوید - گویند سخن ز وصل و هجران آخر
چیزیکه جدا نگشت چون پیوندد - آید بر من سوزن و انگشت گزان
کان گفته سخنهای منش یاد آید - آمد بر من دوش نگاری سر تیز
شیرین سخنی شکر لبی شورانگیز - باقی سخنی هست نگویم او را
تو نیز نگوئی و نگفتی هرگز - گفتم که مکن گفت مکن تا نکنم
این یک سخنم چنان خوش آمد که مپرس - بلبل گفتا به خون ما در بمجوش
سه ماه سخن گویم و نه ماه خموش - با پیر خرد نهفته میگویم دوش
کز من سخن از سر جهان هیچ مپوش - گل باش و بهر سخن که خواهی میخند
مرد سره باش و هرکجا خواهی باش - عشقی به کمال و دلربائی به جمال
دل بر سخنو زبان ز گفتن شده لال - آن خوش سخنان که ما بگفتیم به هم
در دل دارد نهفته این چرخ به خم - شیرین سخنی ز باغبان بشنیدم
گل را چه محل که باغ را بخشیدم - گر نقل کند جز این کس از گفتارم
بیزارم از او وز این سخن بیزارم - ای عادت تو خشم و جفا ورزیدن
وز چشم تو شاید این سخن پرسیدن - ای عاشق گفتار و تفاصیل سخن
ای گر ز سخنوران قهارهی کن - روزیت چو نیست علم نونو هله ور
ای کهنه فروش در سخنهای کهن - با دل گفتم اگر بود جای سخن
با دوست غمم بگو در اثنای سخن - دل گفت به گاه وصل با یار مرا
نبود ز نظاره هیچ پروای سخن - چون آتش میشود عذارش به سخن
خون میچکد از چشم خمارش به سخن - چون میبرود صبر و قرارش به سخن
ای عشق سخن بخش درآرش به سخن - هان ای تن خاکی سخن از خاک مگو
جز قصهی آن آینهی پاک مگو - بیگانه شوی ز صحبت بیگانه
بشنو سخن راست از این دیوانه - از خلق ز راه تیزهوشی نرهی
وز خود ز سر سخنفروشی نرهی - ای عقل برو که تو سخن میچینی
وی عشق بیا که سخت با تمکینی - ای دوست بهر سخن در جنگ زنی
صد تیر جفا بر من دلتنگ زنی - دل گفت مرا سخن غلط میرانی
من لازم خدمتم تو سرگردانی - کشتی سخن در آب چندان راندی
نی تخته بماند نی تو و نی کشتی - گفتم که مرا تا به قیامت جفتی
گو آن سخنی که وقت مستی گفتی - من بیدلم ای نگار و تو دلداری
شاید که بهر سخن ز من نازاری - تو سرو روانی و سخن پیش تو باد
میگویم و سر به خیره میجنبانی - فردوسی
- «سخن» در شاهنامه فردوسی
- از این پرده برتر سخنگاه نیست
ز هستی مر اندیشه را راه نیست - سخن هر چه زین گوهران بگذرد
نیابد بدو راه جان و خرد - خرد گر سخن برگزیند همی
همان را گزیند که بیند همی - ز هر دانشی چون سخن بشنوی
از آموختن یک زمان نغنوی - چو دیدار یابی به شاخ سخن
بدانی که دانش نیابد به من - از این در سخن چند رانم همی
همانا کرانش ندانم همی - که من شهر علمم علیم در ست
درست این سخن قول پیغمبرست - گواهی دهم کاین سخنها ز اوست
تو گویی دو گوشم پرآواز اوست - سخن هر چه گویم همه گفتهاند
بر باغ دانش همه رفتهاند - پژوهندهی روزگار نخست
گذشته سخنها همه باز جست - بگفتند پیشش یکایک مهان
سخنهای شاهان و گشت جهان - چو بنشیند ازیشان سپهبد سخن
یکی نامور نافه افکند بن - جوانی بیامد گشاده زبان
سخن گفتن خوب و طبع روان - برین گونه یک چند بگذاشتم
سخن را نهفته همی داشتم - ز نیکو سخن به چه اندر جهان
به نزد سخن سنج فرخ مهان - اگر نامدی این سخن از خدای
نبی کی بدی نزد ما رهنمای - گشتاده زبان و جوانیت هست
سخن گفتن پهلوانیت هست - مرا گفت کز من چه باید همی
که جانت سخن برگراید همی - خداوند رای و خداوند شرم
سخن گفتن خوب و آوای نرم - بدانستم آمد زمان سخن
کنون نو شود روزگار کهن - سخن گوی دهقان چه گوید نخست
که نامی بزرگی به گیتی که جست - بگفتش ورا زین سخن دربهدر
که دشمن چه سازد همی با پدر - سخن چون به گوش سیامک رسید
ز کردار بدخواه دیو پلید - همه موبدان را ز لشکر بخواند
به خوبی چه مایه سخنها براند - چه گفت آن سخنگوی آزاده مرد
که آزاده را کاهلی بنده کرد - گرانمایگان را ز لشگر بخواند
چه مایه سخن پیش ایشان براند - چه گفت آن سخنگوی با فر و هوش
چو خسرو شوی بندگی را بکوش - که راز تو با کس نگویم ز بن
ز تو بشنوم هر چه گویی سخن - بدوگفت گر بگذری زین سخن
بتابی ز سوگند و پیمان من - مگر در نهانش سخن دیگرست
پژوهنده را راز با مادرست - بدو گفت پیمانت خواهم نخست
پس آنگه سخن برگشایم درست - چو ابلیس پیوسته دید آن سخن
یکی بند بد را نو افگند بن - جوانی برآراست از خویشتن
سخنگوی و بینادل و رایزن - سخن هر چه گویدش فرمان کند
به فرمان او دل گروگان کند - شده بر بدی دست دیوان دراز
به نیکی نرفتی سخن جز به راز - چنان بد که بودند روزی به هم
سخن رفت هر گونه از بیش و کم - نهانی سخن کردشان آشکار
ز نیک و بد و گردش روزگار - سه روز اندرین کار شد روزگار
سخن کس نیارست کرد آشکار - سخن سربه سر موبدان را بگوی
پژوهش کن و راستی بازجوی - شه پر منش را خوش آمد سخن
که آن سرو سیمین برافگند بن - سپهبد به هرجا که بد موبدی
سخن دان و بیداردل بخردی - فریدون سبک ساز رفتن گرفت
سخن را ز هر کس نهفتن گرفت - مرا در نهانی یکی دشمنست
که بربخردان این سخن روشن است - نگوید سخن جز همه راستی
نخواهد به داد اندرون کاستی - سپهبد به گفتار او بنگرید
شگفت آمدش کان سخنها شنید - چنین داد پاسخ که شاه جهان
چنین گفت با من سخن در نهان - گشادند بر آفریدون سخن
که نو باش تا هست گیتی کهن - چو بشنید ازو این سخن ارنواز
گشاده شدش بر دل پاک راز - چو بنشنید از او این سخن کدخدای
بکرد آنچه گفتش بدو رهنمای - برآشفت ضحاک برسان کرگ
شنید آن سخن کارزو کرد مرگ - شنیدند یکسر سخنهای شاه
ازان مرد پرهیز با دستگاه - چو بشنید از آن نامداران سخن
نه سردید آن را به گیتی نه بن - چو بشنید جندل ز خسرو سخن
یکی رای پاکیزه افگند بن - درود فریدون فرخ دهم
سخن هر چه پرسند پاسخ دهم - ازین در سخن هر چه دارید یاد
سراسر به من بر بباید گشاد - سخنگفتن و کوشش آیین ماست
عنان و سنان تافتن دین ماست - به خوبی سخنهاش پاسخ دهید
چو پرسد سخن رای فرخ نهید - سخنگوی و روشن دل و پاکدین
به کاری که پیش آیدش پیشبین - فرستادهی شاه را پیش خواند
فراوان سخن را به خوبی براند - سخن هر چه گفتی پذیرم همی
ز دختر من اندازه گیرم همی - از آن رفتن جندل و رای خویش
سخنها همه پاک بنهاد پیش - ز بهر شما از پدر خواستم
سخنهای بایسته آراستم - سخن سلم پیوند کرد از نخست
ز شرم پدر دیدگان را بشست - بفرمود پس تا زبان برگشاد
شنیده سخن سر به سر کرد یاد - برین گونه گردد سراسر سخن
شود سست نیرو چو گردد کهن - همه راستی خواستم زین سخن
به کژی نه سر بود پیدا نه بن - چنین داد پاسخ که با شهریار
بگو این سخن هم چنین یاد دار - چنین گفت باما سخن رهنمای
جزین است جاوید ما را سرای - رسیدند پس یک به دیگر فراز
سخن راندند آشکارا و راز - گزیدند پس موبدی تیزویر
سخن گوی و بینادل و یادگیر - مرا این سخن یاد باید گرفت
ز مه روشنایی نیاید شگفت - سخن شد پژوهنده از هردری
ز شاهی و از تاج هر کشوری - به تور از میان سخن سلم گفت
که یک یک سپاه از چه گشتند جفت - برفتند با او به خیمه درون
سخن بیشتر بر چرا رفت و چون - چو از تور بشنید ایرج سخن
یکی پاکتر پاسخ افگند بن - سخن را چو بشنید پاسخ نداد
همان گفتن آمد همان سرد باد - چو هنگام برگشتن شاه بود
پدر زان سخن خود کی آگاه بود - فرستاده آمد دلی پر سخن
سخن را نه سر بود پیدا نه بن - شنیدم همه هر چه گفتی سخن
نگه کن که پاسخ چه یابی ز بن - که گفتار خیره نیرزد به چیز
ازین در سخن خود نرانیم نیز - بریشان همه برشمرد آنچه دید
سخن نیز کز آفریدون شنید - نشستند و جستند هرگونه رای
سخن را نه سر بود پیدا نه پای - فریدونش هنگام رفتن بدید
سخنها به دانش بدو گسترید - به نامه درون این سخن کرد یاد
هیونی برافگند برسان باد - هم این یک سخن قارن اندیشه کرد
که برگاشتش سلم روی از نبرد - بیامد چو نزدیکی دژ رسید
سخن گفت و دژدار مهرش بدید - نگر تا سخنگوی دهقان چه گفت
که راز دل آن دید کو دل نهفت - بگفت این سخن مرد بسیار هوش
سپهدار خیره بدو دادگوش - چو بیدار شد موبدان را بخواند
ازین در سخن چندگونه براند - بفرمایدش تا سوی شهریار
شود تا سخنها کند خواستار - چو بنشنید شاه این سخن شاد شد
دل پهلوان از غم آزاد شد - جهاندیدگان را ز کشور بخواند
سخنهای بایسته چندی براند - از آهو همان کش سپیدست موی
بگوید سخن مردم عیب جوی - کنون این سخن را چه درمان کنید
چگویید و با من چه پیمان کنید - یکی گفت زیشان که ای سر و بن
نگر تا نداند کسی این سخن - بگوی ای خردمند پاکیزه رای
سخن گر به رازست با ما سرای - سخن هر چه بشنید از آن دلنواز
همی گفت پیش سپهبد به راز - سپهبد بپرسید ازیشان سخن
ز بالا و دیدار آن سرو بن - پرستنده پرسید کای پهلوان
سخن گوی و بگشای شیرین زبان - بگویید با من یکایک سخن
به کژی نگر نفگنید ایچ بن - بدان تاش دختر نباشد ز بن
نباید شنیدنش ننگ سخن - سپهبد پرستنده را گفت گرم
سخنهای شیرین به آوای نرم - پرستنده با ماه دیدار گفت
که هرگز نماند سخن در نهفت - پری چهره هر پنج بشتافتند
چو با ماه جای سخن یافتند - چنین گفت با بندگان سرو بن
که دیگر شدستی به رای و سخن - چو نشنید از ایشان سپهبد سخن
بجوشید و رای نو افگند بن - ز دستان و ایران و از شهریار
همی کرد باید سخن خواستار - سخنهای دستان سراسر بخواند
بپژمرد و بر جای خیره بماند - ز چرخ بلند اندر آمد سخن
سراسر همین است گیتی ز بن - چنین داد پاسخ که آمد پدید
سخن هر چه از گوهر بد سزید - ببستند لب موبدان و ردان
سخن بسته شد بر لب بخردان - سخن هر چه بر بنده دشوارتر
دلش خستهتر زان و تن زارتر - گشاده سخن کس نیارست گفت
که نشنید کس نوش با نیش جفت - فرستادهی زال را پیش خواند
زهر گونه با او سخنها براند - گشاد آن سخن بر ستاره شمر
که فرجام این بر چه باشد گذر - مرا مام فرخ نزادی ز بن
نرفتی ز من نیک یا بد سخن - زمانی بپیچید و دستور بود
سخنهای بایسته گفت و شنود - میان سپهدار و آن سرو بن
زنی بود گوینده شیرین سخن - سپهدار دستان مر او را بخواند
سخن هر چه بشنید با او براند - سخن چون ز تنگی به سختی رسید
فراخیش را زود بینی کلید - سخن بر چه سانست و آن مرد کیست
که زیبای سربند و انگشتریست - چنین گفت مهراب کای ماهروی
سخن هیچ با من به کژی مگوی - بدو گفت بنگر که شاه زمین
دل از ما کند زین سخن پر ز کین - به سیندخت مهراب گفت این سخن
نوآوردی و نو نگردد کهن - چنین گفت کز کهتر اکنون یکی
سخن بشنو و گوش دار اندکی - وی از گرگساران بدین گشت باز
گشاده شدست این سخن نیست راز - سخن رفت هر گونه با موبدان
به پیش سرافراز شاه ردان - بپرسید و بسیار تیمار خورد
سپهبد سخن یک به یک یادکرد - پدر گر به مغز اندر آرد خرد
همانا سخن بر سخن نگذرد - به اره میانم بدو نیم کن
ز کابل مپیمای با من سخن - سخن هر چه باید به یاد آورم
روان و دلش سوی داد آورم - نویسنده را پیش بنشاندند
ز هر در سخنها همی راندند - به مهراب و دستان رسید این سخن
که شاه و سپهبد فگندند بن - زمین را ببوسید زال دلیر
سخن گفت با او پدر نیز دیر - بدو گفت بشنو ز من یک سخن
چو دیگر یکی کامت آید بکن - سخنها چو بشنید ازو پهلوان
زنی دید با رای و روشن روان - بیامد بر سام و بردش نماز
سخن گفت بااو زمانی دراز - به پرده درست این سخنها بجوی
به پیش ردان آشکارا بگوی - بخواند آن زمان زال را شهریار
کزو خواست کردن سخن خواستار - بدان تا بپرسند ازو چند چیز
نهفته سخنهای دیرینه نیز - وزان شارستان شان به دل نگذرد
کس از یادکردن سخن نشمرد - نگفتی سخن جز ز نقصان ماه
که یک شب کم آید همی گاه گاه - کنون از نیام این سخن برکشیم
دو بن سرو کان مرغ دارد نشیم - چنین رفت از آغاز یکسر سخن
همین باشد و نو نگردد کهن - تر و خشک یکسان همی بدرود
وگر لابه سازی سخن نشنود - چو زال این سخنها بکرد آشکار
ازو شادمان شد دل شهریار - پس آن نامهی سام پاسخ نوشت
شگفتی سخنهای فرخ نوشت - چنان شاد شد زان سخن پهلوان
که با پیر سر شد به نوی جوان - سخن هر چه از دخت مهراب نیست
به نزدیک زال آن جز از خواب نیست - سخنهای سیندخت گفتن گرفت
لبش گشت خندان نهفتن گرفت - ز هر چیز کز من به خوبی بخواست
سخنها بران برنهادیم راست - سپه رانی و ما به کابل شویم
بگوییم زین در سخن بشنویم - به کابل رسیدند خندان و شاد
سخنهای دیرینه کردند یاد - ترا زین سخن شاد باید بدن
به پیش جهاندار باید شدن - چو از خواب بیدار شد سرو بن
به سیندخت بگشاد لب بر سخن - چو بشنید زال این سخنهای نغز
که روشن روان اندر آید به مغز - سخن چون ز داننده بشنید شاه
به رسم دگرگون بیاراست گاه - شد آن نامور پرهنر شهریار
به گیتی سخن ماند زو یادگار - شناسد مگر پهلوان جهان
سخنها هم از آشکار و نهان - کنون پادشاهی پرآشوب گشت
سخنها از اندازه اندر گذشت - به نوذر در پندها را گشاد
سخنهای نیکو بسی کرد یاد - ازین در سخن هیچ گونه نراند
به آرام بر نامهی کین نخواند - سخن راند از تور و از سلم گفت
که کین زیر دامن نشاید نهفت - سخن را فگندند هر گونه بن
بران برنهادند یکسر سخن - مگر کز نهان من آگه شود
سخنهای گوینده کوته شود - یکی سخت پیمان فگندیم بن
بران برنهادیم یکسر سخن - چو بشنید افراسیاب این سخن
که دستان جنگی چه افگند بن - شبی زال بنشست هنگام خواب
سخن گفت بسیار ز افراسیاب - بباید یکی شاه خسرونژاد
که دارد گذشته سخنها بیاد - سخن رفتشان یک به یک همزبان
که از ماست بر ما بد آسمان - بر آن برنهادند هر دو سخن
که در دل ندارند کین کهن - سخن چون به گوش سپهبد رسید
ز شادی دل اندر برش برطپید - قباد از بزرگان سخن بشنوید
پس افراسیاب و سپه را بدید - بران بر همی راند باید سخن
بباید که پیوند ماند به بن - مگر با درود و سلام و پیام
دو کشور شود زین سخن شادکام - ببردند نامه بر کیقباد
سخن نیز ازین گونه کردند یاد - بسر شد کنون قصهی کیقباد
ز کاووس باید سخن کرد یاد - سخن چون به گوش بزرگان رسید
ازیشان کس این رای فرخ ندید - اگر شهریار این سخنها که گفت
به می خوردن اندر نخواهد نهفت - مگر کاو گشاید لب پندمند
سخن بر دل شهریار بلند - سخنها ز هر گونه برساختند
هیونی تکاور برون تاختند - چو کاووس بشنید از او این سخن
یکی تازه اندیشه افگند بن - چو از شاه بنشنید زال این سخن
ندید ایچ پیدا سرش را ز بن - از اندیشه دل را بپرداختم
سخن آنچ دانستم انداختم - به هر سو که آییم و اندر شویم
جز او آفرینت سخن نشنویم - ازان پس یکی داستان کرد یاد
سخنهای شایسته را در گشاد - ز دیوان به پیش اندرون سنجه بود
که جان و تنش زان سخن رنجه بود - تواند کسی این سخن بازداشت
چنان کاو گذارد بباید گذاشت - به جایی که تنگ اندر آید سخن
پناهت بجز پاک یزدان مکن - بیفشرد و برکند هر دو ز بن
نگفت از بد و نیک با او سخن - بدو گفت اگر راست گویی سخن
ز کژی نه سر یابم از تو نه بن - پذیره شدندش پر از چین به روی
سخنشان نرفت ایچ بر آرزوی - مرا برد باید بر او پیام
سخن برگشایم چو تیغ از نیام - برون آمد از شهر مازندران
سرش گشته بد زان سخنها گران - سخن راند از راه و رنج دراز
که چون راندی اندر نشیب و فراز - چو بشنید ازو این سخن پهلوان
بیامد به کردار شیر ژیان - چنین گفت رایش به من تازه کن
بیارای مغزش به شیرین سخن - چنین گفت با مرد شیرین سخن
که سر نیست این آرزو را نه بن - غمی گشت و سودابه را پیش خواند
ز کاووس با او سخنها براند - نوشتند نامه یکی مردوار
سخنهای شایسته و آبدار - چنین گفت کایران دو رویه مراست
بباید شنیدن سخنهای راست - فرستاده برگشت مانند باد
سخنها به کاووس کی کرد یاد - غلامی بیاراست از خویشتن
سخنگوی و شایستهی انجمن - ببودند یکسر برین هم سخن
کسی رای دیگر نیفگند بن - خرد را و دین را رهی دیگرست
سخنهای نیکو به بند اندرست - به الکوس رفت آگهی زین سخن
که سالار توران چه افگند بن - سخنهای این داستان شد به بن
ز سهراب و رستم سرایم سخن - تو مهمان من باش و تندی مکن
به کام تو گردد سراسر سخن - همی بود آن شب بر ماه روی
همی گفت از هر سخن پیش اوی - سخن گفتن آمد نهفته به راز
در خوابگه نرم کردند باز - چو بشنید شاه این سخن شاد شد
بسان یکی سرو آزاد شد - بدو گفت مادر که بشنو سخن
بدین شادمان باش و تندی مکن - بدو گفت افراسیاب این سخن
نبایدکه داند ز سر تا به بن - چنین گفت سهراب کاندر جهان
کسی این سخن را ندارد نهان - چو افراسیاب آن سخنها شنود
خوش آمدش خندید و شادی نمود - سخن زین درازی چه باید کشید
هنر برتر از گوهر آمد پدید - چو نامه به نزدیک خسرو رسید
غمی شد دلش کان سخنها شنید - بگفت آنچ بشنید و نامه بداد
ز سهراب چندی سخن کرد یاد - به نزدیک این شاه دیوانه رو
وزین در سخن یاد کن نو به نو - که شهر و دلیران و لشکر گمان
به دیگر سخنها برند این زمان - سخنهای چرب و دراز آوری
مگر بخت گم بوده بازآوری - ز سهراب یل رفت یکسر سخن
چنین پشت بر شاه ایران مکن - که گویی ورا زنده بر دار کن
ز شاهان نباید گزافه سخن - به گودرز گفت این سخن درخورست
لب پیر با پند نیکوترست - بگیر و ببر زنده بردارکن
وزو نیز با من مگردان سخن - تو دانی که کاووس را مغز نیست
به تیزی سخن گفتنش نغز نیست - سپهبد جز از تو سخن نشنود
همی بخت تو زین سخن نغنود - هم او زان سخنها پشیمان شدست
ز تندی بخاید همی پشت دست - وزان جایگه رفت نزدیک شاه
ز ترکان سخن گفت وز بزمگاه - که چندین ز رستم سخن بایدت
زبان بر ستودنش بگشایدت - همی نام جست از زبان هجیر
مگر کان سخنها شود دلپذیر - ازان پس هجیر سپهبدش گفت
که از تو سخن را چه باید نهفت - بدو گفت سهراب کاین نیست داد
ز رستم نکردی سخن هیچ یاد - ور ایدون که این راز داری ز من
گشاده بپوشی به من بر سخن - سخن هرچه پرسم همه راست گوی
متاب از ره راستی هیچ روی - سخن گفت ناگفته چون گوهرست
کجا نابسوده به سنگ اندرست - هجیرش چنین داد پاسخ که شاه
سخن هرچه پرسد ز ایران سپاه - بشد طوس و پیغام کاووس برد
شنیده سخن پیش او برشمرد - بدو گفت نرم ای جوانمرد گرم
زمین سرد و خشک و سخن گرم و نرم - بدو گفت کز تو بپرسم سخن
همه راستی باید افگند بن - و گر خود دگرگونه گردد سخن
تو زاری میاغاز و تندی مکن - اگر جنگ سازد تو سستی مکن
چنان رو که او راند از بن سخن - وزان روی رستم سپه را بدید
سخن راند با گیو و گفت و شنید - چنین راند پیش برادر سخن
که بیدار دل باش و تندی مکن - به هومان بگفت آن کجا رفته بود
سخن هرچه رستم بدو گفته بود - ز کشتی گرفتن سخن بود دوش
نگیرم فریب تو زین در مکوش - بدو گفت سهراب کز مرد پیر
نباشد سخن زین نشان دلپذیر - دلیر جوان سر به گفتار پیر
بداد و ببود این سخن دلپذیر - بدان تا پدر را نماید به من
سخن برگشاید به هر انجمن - که درمان این کار یزدان کند
مگر کاین سخن بر تو آسان کند - چنین گفت بهرام نیکو سخن
که با مردگان آشنایی مکن - برین داستان من سخن ساختم
به کار سیاووش پرداختم - کنون ای سخن گوی بیدار مغز
یکی داستانی بیرای نغز - سخن چون برابر شود با خرد
روان سراینده رامش برد - تو چندان که گویی سخن گوی باش
خردمند باش و جهانجوی باش - نگر تا چه کاری همان بدروی
سخن هرچه گویی همان بشنوی - بدو گیو گفت این سخن خودمگوی
که من تاختم پیش نخچیرجوی - سخنشان به تندی بجایی رسید
که این ماه را سر بباید برید - چو فرزند تو کیست اندر جهان
چرا گفت باید سخن در نهان - ز داد و ز بیداد و تخت و کلاه
سخن گفتن ززم و راندن سپاه - بدو گفت شاه این سخن در خورست
برو بر ترا مهر صد مادرست - سخن کم شنیدم بدین نیکوی
فزاید همی مغز کاین بشنوی - برو آفرین کرد و بردش نماز
سخن گفت با او سپهد به راز - چو پردخته شد هیربد را بخواند
سخنهای شایسته چندی براند - چه گفت آن سپهدار نیکوسخن
که با بددلی شهریاری مکن - سیاوخش را در بر خویش خواند
ز هر گونه با او سخنها براند - سخن گر گرفتی چنین سرسری
بدان گیتی افگندم این داوری - یکی طشت زرین بیارید پیش
بگفت آن سخن با پرستار خویش - رخ شاه کاووس پر شرم دید
سخن گفتنش با پسر نرم دید - که جز تو نخواهم کسی را ز بن
جز اینت همی راند باید سخن - چنین گفت کاندر نهان این سخن
پژوهیم تا خود چه آید به بن - چو ایشان برفتند سودابه گفت
که چندین چه داری سخن در نهفت - ز سودابه و رزم هاماوران
سخن گفت هرگونه با مهتران - برآشفت و سودابه را پیش خواند
گذشت سخنها برو بر براند - پراندیشه شد زان سخن شهریار
سخن کرد هرگونه را خواستار - ز پهلو همه موبدان را بخواند
ز سودابه چندی سخنها براند - همان به که با او به آواز نرم
سخن گویم و دارمش چرب و گرم - بدو گفت ای زن تو آرام گیر
چه گویی سخنهای نادلپذیر - سیاوش سخن راست گوید همی
دل شاه از غم بشوید همی - کنون راستی جوی و با من بگوی
سخن بر چه سانست بنمای روی - ز هر در سخن چون بدین گونه گشت
بر آتش یکی را بباید گذشت - بر شاه شد زان سخن مژده داد
ز کار سیاوش بسی کرد یاد - فزونستشان زین سخن در نهفت
ز بهر سیاوش نیارند گفت - مکن یاد این هیچ و با کس مگوی
نباید که گیرد سخن رنگ و بوی - سیاوش چنین گفت کای شهریار
که دوزخ مرا زین سخن گشت خوار - چنان شاد شد زان سخن شهریار
که ماه آمدش گفتی اندر کنار - جزان کاو بفرماید اخترشناس
چه گوید سخن وز که دارد سپاس - چو پیمان ستد چیز بسیار داد
سخن گفت ازین در مکن هیچ یاد - برانگیخت برسان آتش هیون
کزین سان سخن راند با رهنمون - بگفت آن سخنهای ناپاک و تلخ
که آمد سپهبد سیاوش به بلخ - سیاوش بیامد کمر بر میان
سخن گفت با من چو شیر ژیان - تهمتن بدو گفت من بندهام
سخن هرچ گویی نیوشندهام - سخنها همی گوی با پیلتن
به چربی بسی داستانها بزن - ازان پس بگفت آنچ در خواب دید
چو موبد ز شاه آن سخنها شنید - کزین در سخن هرچ داریم یاد
گشاییم بر شاه و یابیم داد - زبان آوری بود بسیار مغز
کجا برگشادی سخنهای نغز - چنین داد پاسخ که پرسش مکن
مگو این زمان ایچ با من سخن - به گرسیوز آن رازها برگشاد
نهفته سخنها بسی کرد یاد - بخواند و سزاوار بنشاند پیش
سخن راند با هر یک از کم و بیش - به زودی بساز و سخن را مهایست
ز لشگر گزین کن سواری دویست - یکی را نمانم سر و تن به هم
اگر زین سخن بر لب آرند دم - من اکنون هیونی فرستم به بلخ
یکی نامهی با سخنهای تلخ - دلیر و سخنگوی و گرد و سوار
تو گویی خرد دارد اندر کنار - برد زین سخن نزد او آگهی
مگر مغز گرداند از کین تهی - سخن بشنو از من تو ای شه نخست
پس آنگه جهان زیر فرمان تست - به نزد سیاوش بیامد چو گرد
شنیده سخنها همه یاد کرد - گر افراسیاب این سخنها که گفت
به پیمان شکستن بخواهد نهفت - همی رای زد با یکی چربگوی
کسی کاو سخن را دهد رنگ و بوی - نهانی چرا گفت باید سخن
سیاوش ز پیمان نگردد ز بن - چنین گفت با او گو پیلتن
کزین در که یارد گشادن سخن - به رستم چنین گفت شاه جهان
که ایدون نماند سخن در نهان - سپهدار بنشست و رستم به هم
سخن راند هرگونه از بیش و کم - ز بهر نوا هم بیازارد او
سخنهای گم کرده بازآرد او - ازان پس گرانمایگان را بخواند
سخنهای بایسته چندی براند - ز خوی بد او سخن نشنوم
ز پیگار او یک زمان بغنوم - نرفت ایچ با من سخن ز آشتی
ز فرمان من روی برگاشتی - چو بنشست با شاه پیغام داد
سراسر سخنها بدو کرد یاد - تو شوکین و آویختن را بساز
ازین در سخنها مگردان دراز - چو پیران بیامد تهی کرد جای
سخن رفت با نامور کدخدای - فرستاده را خواند و پرسید چست
ازو کرد یکسر سخنها درست - چو بشنید افراسیاب این سخن
یکی رای با دانش افگند بن - پراگنده شد در جهان این سخن
که با شاه ترکان فگندیم بن - دبیر جهاندیده را پیش خواند
زبان برگشاد و سخن برفشاند - پدر باش و این کدخدایی بساز
مگو این سخن با زمین جز به راز - برفتند هر دو به شادی به هم
سخن یاد کردند بر بیش و کم - ز هر گونهای رفت بر خوان سخن
همه شادمانی فگندند بن - سپهبد ز گفتار او شاد شد
سخن گفتن هر کسی باد شد - سیاووش غمی گشت ز ایرانیان
سخن گفت بر پهلوانی زبان - چو افراسیاب این سخن باز جست
همه گفت گرسیوز آمد درست - ز گوهر مرا با دل اندیشه خاست
که یاد آمدم زان سخنهای راست - چنین داد پاسخ که من زین سخن
نه سر نیک بینم بلا را نه بن - به رهشان سخن رفت یک با دگر
ازان پرهنر شاه و آن بوم و بر - شنیدی که با ایرج کم سخن
به آغاز کینه چه افگند بن - وگر سوی درگاه خوانمش باز
بجویم سخن تا چه دارد به راز - سرانجام ازین بگذراند سخن
نه سر بینم این کار او را نه بن - مرا زین سخن ویژه اندوه تست
که بیدار دل بادی و تن درست - برفتند پیچان و لب پر سخن
پر از کین دل از روزگار کهن - فراوان سخن گفت و نامه بداد
بخواند و بخندید و زو گشت شاد - نخست آنک داماد کردت به دام
بخیره شدی زان سخن شادکام - سخن گفتن من شود بی فروغ
شود پیش او چارهی من دروغ - سه روز اندرین کار رای آوریم
سخنهای بهتر بجای آوریم - بدو گفت گرسیوز نامدار
مرا این سخن نیست با شهریار - سخن نیز نشنید و نامه نخواند
مرا پیش تختش به زانو نشاند - چو بشنید افراسیاب این سخن
برو تازه شد روزگار کهن - پدر خود دلی دارد از تو به درد
از ایران نیاری سخن یاد کرد - به دل گفت گرسیوز این راست گفت
سخن زین نشانی که بود در نهفت - چنین گفت گرسیوز کم خرد
کزین در سخن خود کی اندر خورد - دبیر پژوهنده را پیش خواند
سخنهای آگنده را برفشاند - به نزدیک لهاک و فرشیدورد
سراسر سخنها همه یاد کرد - برو بر شمردند یکسر سخن
که بخت از بدیها چه افگند بن - بران تیرگی پهلوان را بخواند
گذشته سخنها فراوان براند - که هر کس که اندر سخن داد داد
ز من جز به نیکی نگیرند یاد - چنین گفت با نامدار انجمن
که گر بگسلد زین سخن جان من - بدو گفت من زین نوآمد بسی
سخنها شنیدستم از هر کسی - بگفت آنچ یاد آمدش زین سخن
همه نو شمرد این سرای کهن - شبانان کوه قلا را بخواند
وزان خرد چندی سخنها براند - چو بشنید افراسیاب این سخن
غمی شد ز کردارهای کهن - بر رستم آمد بگفت این سخن
که پور سپهدار افگند بن - چو بشنید زو این سخن شهریار
یکی اسپ شایستهی کارزار - چو بشنید گیو این سخن بردمید
بزد دست و تیغ از میان برکشید - همی گفت و میتاخت برسان گرد
یکی کرد با او سخن در نبرد - شکسته شود دل گوان را به جنگ
بود این سخن نیز بر شاه ننگ - چو دل بر نهی بر سرای کهن
کند ناز و ز تو بپوشد سخن - که با مادر آن هر دو تن را به هم
بیارد بگوید سخن بیش و کم - زواره چو بشنید زو این سخن
برو تازه شد روزگار کهن - پر اندیشه مر گیو را پیش خواند
وزان خواب چندی سخنها براند - که تا در جهان مردمست و سخن
چنین نام هرگز نگردد کهن - چو نزد فرنگیس رفتند باز
سخن رفت چندی ز راه دارز - نماند این سخن یک زمان در نهفت
کس آمد به نزدیک پیران بگفت - چه کردید با گیو و خسرو کجاست
سخن بر چه سانست برگوی راست - بدو گفت روزی که اندر جهان
سخن پرسم از تو یکی در نهان - نه از یک سوارست چندین سخن
تو آهنگ آورد مردان مکن - که از فر یزدان گشادی سخن
بدانگه که اندرزش آمد به بن - همی گفت با شاه یکسر سخن
که دادار گیتی چه افگند بن - بدو گفت گیو ای گسسته خرد
سخن زان نشان گوی کاندر خورد - بدو گفت طوس ای جهاندیده پیر
سخن گوی لیکن همه دلپذیر - چو بشنید گودرز و طوس این سخن
که افگند سالار هشیار بن - برین یک سخن دل بیاراستند
ز پیش جهاندار برخاستند - جهاندار تا نیمی از شب نخفت
گذشته سخنها همه بازگفت - مرا این سخن پیش بیرون شود
ز جنگ یلان کوه هامون شود - ز پهلو همه موبدانرا بخواند
سخنهای بایسته چندی براند - سخن راند گویا بدین داستان
دگر گوید از گفتهی باستان - تهمتن بیامد به درگاه شاه
ز ترکان سخن رفت وز تاج و گاه - دل شاه شد زان سخن شادمان
سراینده را گفت کاباد مان - ز هرگونه گفتارها راندند
سخنهای شاهان بسی خواندند - نگه کرد رستم سرو پای اوی
نشست و سخن گفتن و رای اوی - گذر زی کلات ایچ گونه مکن
گر آن ره روی خام گردد سخن - سخن نرم گوی ای جهاندیده مرد
میارای لب را بگفتار سرد - فراوان سخن گفت ز افراسیاب
ز رنج تن خویش وز درد باب - سخن پرسمت گر تو پاسخ دهی
شوم شاد اگر رای فرخ نهی - چو آمد بر سرکشان طوس نرم
سخن گفت ازان راه بیآب و گرم - بگرز و بخنجر سخن گوی و بس
چرا باشد این روز بر کوهکس - چنین گفت ازان پس بمادر فرود
کز ایران سخن با که باید سرود - ترا گفتم او را بنزد من آر
سخن هیچگونه مکن خواستار - بدو گفت ز ایدر برو با تخوار
مدار این سخن بر دل خویش خوار - چنین گفت با رزم دیده تخوار
که طوس آن سخنها گرفتست خوار - یکی دیدهبان آمد از دیدهگاه
سخن گفت با او ز ایران سپاه - چو گفتار پور زره شد ببن
سپهدار ایران شنید این سخن - چنان دان که کس بیبهانه نمرد
ازین در سخنها بباید شمرد - سخن جز بشمشیر با او مگوی
مجوی از در آشتی هیچ روی - ز تور و ز سلم اندر آمد سخن
ازان کین پیشین و رزم کهن - نه گیتی شود پاک ویران ز من
سخن راند باید بدین انجمن - درم داد و روزیدهان را بخواند
بسی با سپهبد سخنها براند - چو بشنید افراسیاب این سخن
سران را بخواند از همه انجمن - که پیران نداند سخن جز فریب
چو داند که تنگ اندر آمد نهیب - ازین پس مرا بیم جانست نیز
سخن چند گویم ز فرزند و چیز - سخن گفت و بشنید پاسخ بسی
همی یاد کرد از بد هر کسی - چرا آمدستی بنزدیک من
بنرمی و چربی و چندین سخن - ز پیران چو بشنید رستم سخن
نه بر آرزو پاسخ افگند بن - بجز بر تو بر کس ندیدمش مهر
فراوان سخن گفت و نگشاد چهر - و گر جز بدین گونه گویی سخن
کنم تازه پیکار و کین کهن - ازین در کجا گفت یارم سخن
نه سر باشد این آرزو را نه بن - چو بینیش با او سخن نرم گوی
برهنه مکن تیغ و منمای روی - ازین گونه هرگز نگفتم سخن
بجز کین نجستم ز سر تا به بن - بلشکر نگه کن ز کارآگهان
کسی کو سخن باز جوید نهان - بدو گفت کای شاه تندی مکن
که اکنون دگرگونه گشت این سخن - کنون هرچ گفتم ترا گوش دار
سخنهای خوب اندر آغوش دار - ز شهر و نژاد و ز آرام خویش
سخن گوی و از تخمه و نام خویش - بدو گفت خاقان برو پیش اوی
چنانچون بباید سخن نرم گوی - بدو گفت چندین چه پیچی سخن
سر آب را سوی بالا مکن - بدو گفت رستم که چندین سخن
که گفتی و افگندی از مهر بن - سخنگوی دهقان چنین کرد یاد
که یک روز کیخسرو از بامداد - تگ روزگار از درازی که هست
همی بگذراند سخنها ز دست - سخن هرچ بایست توحید نیست
بنا گفتن و گفتن او یکیست - تو گر سختهای شو سخن سختهگوی
نیاید به بن هرگز این گفت و گوی - تو بشنو ز گفتار دهقان پیر
گر ایدونک باشد سخن دلپذیر - کسی کز گزافه سخن راندا
درخت بلا را بجنباندا - چو بیژن شنید این سخن خیره شد
همه چشمش از روی او تیره شد - چو بشنید از دایه او این سخن
بفرمود رفتن سوی سرو بن - نماند آنگهی جایگاه سخن
خرامید زان سایهی سروبن - در آشتی هیچ گونه مجوی
سخن جز بجنگ و بکینه مگوی - دو هفته شد اندر سخنشان درنگ
بدان تا نباشد به بیداد جنگ - همه موبدان را بر خویش خواند
شنیده سخن پیش ایشان براند - خوری گر بپوشی و گر گستری
سزد گرد بدیگر سخن ننگری - سخن چون بسالار ترکان رسید
سپاهی ز جنگ آوران برگزید - از ایرانیان نامور دههزار
سخن گوی و اندر خور کارزار - برایشان همه داستان برگشاد
گذشته سخنها همه کرد یاد - همی گویی از خویشتن دور کن
ز بخرد چنین خام باشد سخن - سخن هرچ دانی بدیشان بگوی
وزیشان همیدون سخن بازجوی - چو افراسیاب آن سخنها شنود
برافروخت از بخت و شادی نمود - ز هر گونه با او سخن راندم
همه هرچ گفتی برو خواندم - بگفت این سخن پهلوان با پسر
که بر خوان بپیران همه دربدر - نویسندهی نامه را پیش خواند
سخنهای بایسته چندی براند - ز پیش پدر گیو شد تا ببلخ
گرفته بیاد آن سخنهای تلخ - بدان درد و زاری سپه را بخواند
ز پیران فراوان سخنها برآند - کنون خامهای یافتم بیش ازان
که مغز سخن بافتم پیش ازان - ز هرگونه با او سخن ساختند
جهان را چپ و راست انداختند - سه تن را گزین کرد زان انجمن
سخن گو و روشن دل و تیغ زن - ورا نام کندز بدی پهلوی
اگر پهلوانی سخن بشنوی - سحر گه سواری بیامد چو گرد
سخنهای پیران همه یاد کرد - چو بشنید شاه این سخن خیره گشت
سیه گشت و چشم و دلش تیره گشت - ازو شادمانه دل انجمن
بهر کار پیروز و چیره سخن - جوانی هنوز این بلندی مجوی
سخن را بسنج و به اندازه گوی - بخواندند و نزدیک بنشاندند
ز هر جایگاهی سخن راندند - زریر و همه بخردان را بخواند
ز گشتاسپ چندی سخنها براند - ترا بینیازی دهد زین سخن
جز آهنگ درگاه قیصر مکن - کنون قیصر از من بجوید همی
سخن با من از کینه گوید همی - بیامد به نزدیک هیشوی تفت
سراسر بگفت آن سخنها که رفت - سخن گوید از فیلسوفان روم
ز آباد و ویران هر مرز و بوم - به قیصر سخن گفت و پاسخ شنید
ز پاسخ همانا دلش بردمید - سخنشان ز گشتاسپ بود و ز گرگ
که زارا سوار دلیر و سترگ - به دامادی قیصر آمدش رای
همی خواهد اندر سخن رهنمای - ز نزدیک قیصر بیامد برون
دلش زان سخن کفته جان پر زخون - شوم زو بپرسم بگوید مگر
سخن با من از بیپی چارهگر - چو بشنید میرین ز اهرن سخن
بپژمرد و اندیشه افگند بن - بیامد به نزدیک من چارهجوی
گذشته سخنها گشادم بدوی - مرا گفتن و کار بر دست اوست
سخن گفتن نیک هرجا نکوست - ز میرین و اهرن برآشفت و گفت
که هرگز نماند سخن در نهفت - شنیدند هیشوی و اهرن سخن
ازان نو به گفتار دانش کهن - ز ایوان چو مردم پراکنده شد
دل نامور زان سخن زنده شد - چه نامی بمن گوی شهر و نژاد
ورا زین سخن هیچ پاسخ نداد - ز هیشوی قیصر بپرسد سخن
نوست این نگشتست باری کهن - چو هیشوی شد پیش دندان ببرد
گذشته سخنها برو بر شمرد - سخن گفتن اکنون نیاید به کار
گه جنگ و آویزش کارزار - تو او را بدین جنگ رنجه مکن
که من بین درازی نمانم سخن - سخن چون به میرین و اهرن رسید
ز الیاس و آن دام کو گسترید - به خوبی ز ره بازگردانمش
سخن با هزینه برافشانمش - بدو گفت گشتاسپ کاین سرد گشت
سخنها ز اندازه اندر گذشت - براندیش با این سخن با خرد
که اندیشه اندر سخن به خورد - بفرمود تا رفت پیشش زریر
سخن گفت هرگونه با شاه دیر - فرستاده گفت ای سخنگوی شاه
به مرز خزر من شدم باژخواه - چو قیصر شنید این سخن زان جوان
پراندیشه شد مرد روشنروان - که شاید بدن این سخن کو بگفت
جز از راستی نیست اندر نهفت - تو ز ایدر برو گو بیارای جنگ
سخن چون شنیدی نباید درنگ - چو قیصر شنید این سخن بار داد
ازان آمدن گشت گشتاسپ شاد - کز ایران همه کام تو راست گشت
سخنها ز اندازه اندر گذشت - بیامد ورا تنگ در برگرفت
سخنهای دیرینه اندر گرفت - ازان پس تن جانور خاک راست
سخن گوی جان معدن پاک راست - ازین باره من پیش گفتم سخن
سخن را نیامد سراسر به بن - کنون من بگویم سخن کو بگفت
منم زنده او گشت با خاک جفت - تگینان لشکرش را پیش خواند
شنیده سخن پیش ایشان براند - گر ایدونک نپذیرد از ما سخن
کند روی تازه بما بر کهن - سخن گفتنش از دوزخ و از بهشت
به دلت اندرون هیچ شادی نهشت - بدیشان نمود آن سخنهای زشت
که نزدیک او شاه ترکان نوشت - کسی کش بود نام و ماند بسی
سخن گفت بایدش با هرکسی - همان چون بگفت این سخن شهریار
زریر سپهدار و اسفندیار - سخن چون بسر برد شاه زمین
سیه پیل را خواند و کرد آفرین - شنیدیم و دید آن سخنها کجا
نبودی تو مر گفتنش را سزا - نباشد ازین یک سخن بیش و کم
تو زین پس مکن روی بر من دژم - به روی اندر افتاد و بیهوش گشت
نگفتش سخن نیز و خاموش گشت - سه بار این سخن را بریشان براند
چو پاسخ نیامدش خامش بماند - چواز پور بشنید شاه این سخن
سیاهش ببد روز روشن ز بن - فراز آمد از شاهزاده سخن
نگر تا چه بد آهو افگند بن - جهانجوی گفت این سخن چیست باز
خداوند این راز که وین چه راز - سخن را چو بگذاشتم سال بیست
بدان تا سزاوار این رنج کیست - من این زان بگفتم که تا شهریار
بداند سخن گفتن نابکار - سخن چون بدین گونه بایدت گفت
مگو و مکن طبع با رنج جفت - یکی نامه بود از گه باستان
سخنهای آن برمنش راستان - به شهر اندرون گشته گشتی سخن
ازو نو شدی روزگار کهن - مرا این سخن بر دل آسان نبود
بجز خامشی هیچ درمان نبود - بزرگان ایرانیان را بخواند
شنیده سخن پیش ایشان براند - به آواز ترکی سخن راندی
بگفتی بدان کس که او خواندی - ندانستی او را کسی حال و کار
بگفتی به ترکی سخن هوشیار - جهاندیده جاماسپ را پیش خواند
ز اختر فراوان سخنها براند - بدو گفت جاماسپ کای شهریار
سخن بشنو از من یکی هوشیار - بدو گفت جاماسپ کای شهریار
منم رفتنی کاین سخن نیست خوار - غمی گشت و پرمایگان را بخواند
بسی پیش کهرم سخنها براند - کنون زین سپس هفتخوان آورم
سخنهای نغز و جوان آورم - چو اسفندیار آن سخنها شنید
زمانی بپیچید و دم درکشید - سخن گوی دهقان چو بنهاد خوان
یکی داستان راند از هفتخوان - یکی جام زرین به کف برگرفت
ز گشتاسپ آنگه سخن در برگرفت - سر جنگجویان سپه برگرفت
سخنهای سیمرغ در سر گرفت - شنید آن سخن در زمان گرگسار
که پیروز شد نامور شهریار - سپهبد چو بشنید زیشان سخن
بپیچید زان گفتهای کهن - اگر گرگسار این سخنها که گفت
چنین است این خود نماند نهفت - چو بشنید اینگونه زیشان سخن
شد آن تازه رویش ز گردان کهن - همه پادشاهی سراسر تراست
چو با ما کنی در سخن راه راست - ز ارجاسپ چندی سخن راندند
همه دفتر دژ برو خواندند - بخندید ارجاسپ گفت این سخن
نگوید جهاندیده مرد کهن - پشوتن بشد نزد اسفندیار
سخن رفت هرگونه از کارزار - چنین داد پاسخ که ای نیکخوی
سخن راند زین هر کسی بارزوی - غمی شد دل ارجاسپ را زان سخن
که نو شد دگر باره کین کهن - اگر برگشایم سراسر سخن
سر مرد نو گردد از غم کهن - سخنهای دیرینه یاد آوریم
به گفتار لب را به داد آوریم - نگه کن سحرگاه تا بشنوی
ز بلبل سخن گفتنی پهلوی - که پیش زنان راز هرگز مگوی
چو گویی سخن بازیابی بکوی - چو بشنید دانای ایران سخن
نگه کرد آن زیجهای کهن - بدو گفت شاه ای پسندیده مرد
سخن گوی وز راه دانش مگرد - بگویم پدر را سخنها که گفت
ندارد ز من راستیها نهفت - گر از هفتخوان برشمارم سخن
همانا که هرگز نیاید به بن - پس اسفندیار آن یل پیلتن
برآورد از درد آنگه سخن - سخنها جزین نیز بسیار گفت
که گفتار با درد و غم بود جفت - به شاهی ز گشتاسپ نارد سخن
که او تاج نو دارد و ما کهن - که چون این سخنها به جای آوری
ز من نشنوی زین سپس داوری - همی دور مانی ز رستم کهن
براندازه باید که رانی سخن - چنین پاسخ آوردش اسفندیار
که ای مهربان این سخن یاددار - چو رستم بیاید به فرمان من
ز من نشنود سرد هرگز سخن - مرا خاکسار دو گیتی مکن
ازین مهربان مام بشنو سخن - فرستاده باید یکی تیز ویر
سخنگوی و داننده و یادگیر - همان بر که کاری همان بدروی
سخن هرچ گویی همان بشنوی - همانا که تا رستخیز این سخن
میان بزرگان نگردد کهن - سخنهای آن نامور پیشگاه
چو بشنید بهمن بیامد به راه - چو دستارخوان پیش بهمن نهاد
گذشته سخنها برو کرد یاد - بدو گفت بهمن که خسرو نژاد
سخنگوی و بسیار خواره مباد - سخنهای ناخوش ز من دور دار
به بدها دل دیو رنجور دار - چو بشنید رستم ز بهمن سخن
پراندیشه شد نامدار کهن - سخن هرچ بر گفتنش روی نیست
درختی بود کش بر و بوی نیست - چو مهتر سراید سخن سخته به
ز گفتار بد کام پردخته به - ز رستم چو بشنید بهمن سخن
روان گشت با موبد پاکتن - یکی ننگ باشد مرا زین سخن
که تا جاودان آن نگردد کهن - نشینیم یکجای و پاسخ دهیم
همی در سخن رای فرخ نهیم - چنان دان که یزدان گوای منست
خرد زین سخن رهنمای منست - که من زین سخنها نجویم فروغ
نگردم به هر کار گرد دروغ - بپرهیز و با جان ستیزه مکن
نیوشنده باش از برادر سخن - سخنهای ناخوب و نادلپذیر
سزد گر نگوید یل شیرگیر - چو نان خورده شد جام می برگرفت
ز رویین دژ آنگه سخن درگرفت - شدی تنگدل چون نیامد خرام
نجستم همی زین سخن کام و نام - سخن هرچ گویم همه یاد گیر
مشو تیز با پیر بر خیره خیر - بسی پهلوان جهان بودهام
سخنها ز هر گونه بشنودهام - بدو گفت رستم که آرام گیر
چه گویی سخنهای نادلپذیر - تو آن گوی کز پادشاهان سزاست
نگوید سخن پادشا جز که راست - پرستنده بودی همی با نیا
نجویم همی زین سخن کیمیا - سخنها به ما بر کنون شد دراز
اگر تشنهای جام می را فراز - کنون داده باش و بشنو سخن
ازین نامبردار مرد کهن - من از کودکی تا شدستم کهن
بدین گونه از کس نبردم سخن - بیفشارد چنگش میان سخن
ز برنا بخندید مرد کهن - که او شهریاری جوان را بکشت
بدان کو سخن گفت با او درشت - مگر کاسمانی سخن دیگرست
که چرخ روان از گمان برترست - همه پند دیوان پذیری همی
ز دانش سخن برنگیری همی - تو اکنون به خوبی به ایوان بپوی
سخن هرچ دیدی به دستان بگوی - سخن هرچ گفتم بجای آورم
خرد پیش تو رهنمای آورم - سلیحت همه جنگ را ساز کن
ازین پس مپیمای با من سخن - به گرد جهان هرک راند سخن
نکوهیدن من نگردد کهن - پشوتن بدو گفت بشنو سخن
همی گویمت ای برادر مکن - بایوان او روز فرخ کنیم
سخن هرچ گویند پاسخ کنیم - شنید این سخنها یل اسفندیار
پیاده بیامد بر نامدار - همی خوار گیرد سخنهای من
بپیچد سر از دانش و رای من - سخن چند گفتم به چندین نشست
ز گفتار باد است ما را به دست - بدو گفت زال ای پسر این سخن
مگوی و جدا کن سرش را ز بن - چو بشنید دستان ز رستم سخن
پراندیشه شد جان مرد کهن - که دیوانگان این سخن بشنوند
بدین خام گفتار تو نگروند - که او شهریاری ز ایران بکشت
بدان کو سخن گفت با وی درشت - بدو گفت رستم که ای مرد پیر
سخنها برین گونه آسان مگیر - چو بشنید اسفندیار این سخن
ازان شیر پرخاشجوی کهن - بفرمود تا شد زواره برش
فراوان سخن راند از لشکرش - سخن هرچ پذرفتی آن را بکن
ازین پس مپیمای با من سخن - نشست از بر تخت با سوک و درد
سخنهای رستم همه یادکرد - بدو گفت زال ای پسر گوش دار
سخن چون به یاد آوری هوش دار - گر او باشدم زین سخن رهنمای
بماند به ما کشور و بوم و جای - مگر بازگردد به شیرین سخن
بیاد آیدش روزگار کهن - شود کنده این تخمهی ما ز بن
کنون بر چه رانیم یکسر سخن - نگیری به یاد آن سخنها که رفت
وگر پوست بر تن کسی را بکفت - اگر زنده خواهی که ماند به جای
نخستین سخن بند بر نه به پای - به رستم چنین گفت اسفندیار
که تا چندگویی سخن نابکار - چو اسفندیار این سخن یاد کرد
بپیچید و بگریست رستم به درد - چنانست کو گفت یکسر سخن
ز مردی به کژی نیفگند بن - چو از من گرفت ای سخن روشنی
ز بد بسته شد راه آهرمنی - ز رستم چو بشنید گویا سخن
بدو گفت نوگیر چون شد کهن - کنون زین سخن یافتی کام دل
بیارای و بنشین به آرام دل - زمانه چنین بود و بود آنچ بود
سخن هرچ گویم بباید شنود - به زابلستان در ورا شاد دار
سخنهای بدگوی را یاد دار - که تو بگذری زین سخن نگذرم
سخن هرچ گفتی به جای آورم - ز گیتی ندانی سخن جز دروغ
به کژی گرفتی ز هرکس فروغ - پشوتن بیامد گوایی بداد
سخنهای رستم همه کرد یاد - همان زاری و پند و اروند او
سخن گفتن از مرز و پیوند او - خوش آمد سخن شاه گشتاسپ را
بفرمود فرخنده جاماسپ را - دلی پر ز دانش سری پر سخن
زبان پر ز گفتارهای کهن - بگویم کنون آنچ ازو یافتم
سخن را یک اندر دگر بافتم - همه رزم و بزمست و رای و سخن
گذشته بسی روزگار کهن - سر چاه را سخت کن زان سپس
مگوی این سخن نیز با هیچکس - ازو شاه کابل برآشفت و گفت
که چندین چه داری سخن در نهفت - چو بشنید رستم برآشفت و گفت
که هرگز نماند سخن در نهفت - دژم شد ز کار برادر شغاد
نکرد آن سخن پیش کس نیز یاد - چنین گفت با شاه کابل شغاد
که گر زین سخن داد خواهیم داد - سپهدار کابل بیامد ز شهر
زبان پرسخن دل پر از کین و زهر - پشیمانی آید ترا زین سخن
بپیچی ازین بد نگردی کهن - نگیرد ترا دست جز نیکوی
گر از پیر دانا سخن بشنوی - به گیتی همان کن که کام آیدت
وگر زان سخن فر و نام آیدت - بداند که آن بودنی کار بود
مرا زان سخن دل پرآزار بود - چو بشنید شاه از پشوتن سخن
پشیمان شد از درد و کین کهن - چو ساسان شنید این سخن خیره شد
ز گفتار بهمن دلش تیره شد - چنان بد که روزی زن پاکرای
سخن گفت هرگونه با کدخدای - کنون گر بماند سخن در نهفت
بگویم به پیش سزاوار جفت - فرستاد بیدار کارآگهان
بدان تا نماند سخن در نهان - بدو گفت گازر که اینت سخن
دریغ آن شده رنجهای کهن - به زن گفت کژی و تاری مجوی
هرآنچت بپرسم سخن راست گوی - سخنها یکایک بر و بر شمرد
بکوشید وز کار کژی نبرد - به رزم اندرون مرزبان کشته شد
سر لشکرش زان سخن گشته شد - که در تست فرزند شاه اردشیر
ز باران مترس این سخن یادگیر - به پیش سپهبد بگفت آنچ دید
دل پهلوان زان سخن بردمید - بران سان که آن زن برو کرد یاد
سخنها همی گفت با رشنواد - ز گازر سخن هرچ بشنید نیز
ز صندوق وز کودک خرد و چیز - بگفتند با او سخن هرچ بود
ز صندوق وز گوهر نابسود - ز من یادگاری بود این سخن
که هرگز نگردد به دفتر کهن - چو بشنید سالار روم این سخن
به یاد آمدش روزگار کهن - سخن گفت هرگونه از باژ و ساو
ز چیزی که دارد پی روم تاو - غمی دختر و کودک اندر نهان
نگفت آن سخن با کسی در جهان - سکندر دل خسروانی گرفت
سخن گفتن پهلوانی گرفت - دبیر خردمند را پیش خواند
ز هر در فراوان سخنها براند - سکندر شنید این پسند آمدش
سخنگوی را فرمند آمدش - چنان بد که روزی فرستادهیی
سخنگو و روشندل آزادهیی - به پیش سکندر بگفت آن سخن
غمی شد سکندر ز باژ کهن - سکندر سپه را سراسر بخواند
گذشته سخن پیش ایشان براند - چو دارا بدید آن دل و رای او
سخن گفتن و فر و بالای او - سپه را ز کوشش سخن درگذشت
ز تارک دم آب برتر گذشت - تو او را به تن زیردستی نمای
یکی در سخن نیز چربی فزای - چو اسکندر آگاه شد زین سخن
که دارای دارا چه افگند بن - بیامد یکی فیلسوفی چو گرد
سخنهای شاه جهان یاد کرد - دلارای با نام و با رای و شرم
سخن گفتن خوب و آوای نرم - دلارای چون آن سخنها شنید
یکی باد سرد از جگر برکشید - مر آن نامه را خوب پاسخ نوشت
سخنهای با مغز و فرخ نوشت - ز عموریه مادرش را بخواند
چو آمد سخنهای دارا براند - چنین گفت گویندهی پهلوی
شگفت آیدت کاین سخن بشنوی - ز مهران چو بشنید کید این سخن
برو تازه شد روزگار کهن - چو بشنید مهران ز کید این سخن
بدو گفت ازین خواب دل بد مکن - وگر بگذری زین سخن نگذرم
سر و تاج و تختت به پی بسپرم - خم آرد ز بالای او سرو بن
گلفشان شود چو سراید سخن - ز دیدار و چهرش سخن بگذرد
همی داستان را خرد پرورد - سخنهای باریک مرد خرد
چو دل تیره باشد کجا بگذرد - سخن داند از موی باریکتر
ترا دل ز آهن نه تاریکتر - چگونه به راه آید این تیرگی
چه پیچم سخن را بدین خیرگی - خریدارم این رای و پند ترا
سخن گفتن سودمند ترا - سخن گفتش از جام روغن نخست
همی دانش نامور بازجست - همان یاد داری سخنهای نغز
بیفزاید اندر تنت خون و مغز - چو گفتار دانا پسند آمدش
سخنهای او سودمند آمدش - نگوییم چندین سخن بر گزاف
که بیچاره باشد خداوند لاف - برین گونه عنوان برین سان سخن
نیامد بما زان کیان کهن - تو در جنگ چندین دلیری مکن
که با مات کوتاه باشد سخن - چو بشنید زیشان سکندر سخن
یکی رزم را دیگر افگند بن - دو مردیم هر دو دلیر و جوان
سخن گوی و با مغز دو پهلوان - ز رومی سخنها چو بشنید فور
خریدار شد رزم او را به سور - سخن گوید و گفت تو بشنود
اگر دادگویی بدان بگرود - سکندر ز نصر این سخنها شنید
ز تخم خزاعه هرانکس که دید - گر از گنج پرسی خود اندازه نیست
سخنهای او در جهان تازه نیست - چو بشنید زو این سخن بیطقون
سرش گشت پر درد و دل پر ز خون - مرا چون فرستادگان پیش خوان
سخنهای قیدافه چندی بران - کنون هرچ باید به خوبی بکن
برو هیچ مشکن بخواهش سخن - چنین داد پاسخ که شاه جهان
سخن گفت با من میان مهان - سکندر شنید این سخن شاد شد
ز تیمار وز کشتن آزاد شد - چو بشنید طینوش گفت این سخن
شنیدم نباید که گردد کهن - من از تو بدین کین نگیرم همی
سخن هرچ گویی پذیرم همی - بدان تا ز کردارهای کهن
بپرسد ز پرهیزگاران سخن - روان ترا دوزخ است آرزوی
مگر زین سخن بازگردی به خوی - فرستاده آمد سخنها بگفت
همه راز بیرون کشید از نهفت - که ما برگزیدیم زن دو هزار
سخنگوی و داننده و هوشیار - فرستاده برگشت و پاسخ بگفت
سخنها همه با خرد بود جفت - بسی نیز شیرین سخنها بگفت
فرستاده خود با خرد بود جفت - نخستین که گفتی ز شاهان سخن
ز پیروزی و رزمهای کهن - یکی ننگ باشد ترا زین سخن
که تا هست گیتی نگردد کهن - وزان جای تاریک چندان سخن
شنیدم که هرگز نیاید به بن - گشاده سخن مرد با رای و کام
همی آب حیوانش خواند به نام - به آواز رومی سخن راندند
جهاندار پیروز را خواندند - چه گوید همی این دگر شاخ گفت
سخنگوی بگشاد راز از نهفت - یکی ماده و دیگری نر اوی
سخنگو بود شاخ با رنگ و بوی - بپرسید زیشان که اکنون درخت
سخن کی سراید به آواز سخت - سخنگوی گردد یکی زین درخت
که آواز او بشنود نیکبخت - سخنگوی شد برگ دیگر درخت
دگر باره پرسید زان نیکبخت - ز دارای داراب و فریان و فور
سخن هرچ پیدا بد از رزم و سور - که با او بدی یکدل و یکسخن
بگوید به مهتر که کن یا مکن - یکی مرد با سنگ و شیرین سخن
گزین کرد زان چینیان کهن - فرستادهی شاه را پیش خواند
سکندر فراوان سخنها براند - سکندر بدو گفت پوزش مکن
مران پیش فغفور زین در سخن - بگفت آنچ بایست و نامه بداد
سخنهای قیصر همه کرد یاد - چو بشنید فغفور چین این سخن
یکی دیگر اندیشه افگند بن - سخنهای شاهان همه خواندم
وزان با بزرگان سخن راندم - ز اخترشناسان بپرسید و گفت
که گر هیچ ماند سخن در نهفت - ازان پس تن من نهند اندران
سرآمد سخن چون برآمد روان - تو از مرگ من هیچ غمگین مشو
که اندر جهان این سخن نیست نو - دو آواز شد رومی و پارسی
سخنشان ز تابوت بد یک بسی - یکی پارسی نیز گفت این سخن
که گر چندگویی نیاید به بن - سخن به که ویران نگردد سخن
چو از برف و باران سرای کهن - چنین است رسم سرای کهن
سکندر شد و ماند ایدر سخن - بجست آنچ هرگز نجستست کس
سخن ماند ازو اندر آفاق و بس - سخن ماند اندر جهان یادگار
سخن بهتر از گوهر شاهوار - چو بابک سخن برگشاد از نهفت
همه خواب یکسر بدیشان بگفت - پراندیشه شد زان سخن رهنمای
نهاده برو گوش پاسخسرای - چو بابک شنید این سخن گشت شاد
براندازهشان یک به یک هدیه داد - که ای مرد بادانش و رهنمای
سخنگوی و با نام و پاکیزهرای - جوان را به مهر اردوان پیش خواند
ز بابک سخنها فراوان براند - چو آن نامه نزدیک بابک رسید
نکرد آن سخن نیز بر کس پدید - چو گنجور بشنید آوازشان
سخن گفتن از طالع و رازشان - سخن چون ز گلنار زان سان شنید
شکیبایی و خامشی برگزید - یکی نامه بنویس نزد پسر
به نامه بگوی این سخن در به در - چو بشنید زو اردوان این سخن
بدانست کواز او شد کهن - چو از پندگوی آن شنید اردشیر
به گلنار گفت این سخن یادگیر - سوی پارس آمد بجویش نهان
مگوی این سخن با کسی در جهان - چو بشنید گردن فراز اردشیر
سخنهای بایسته و دلپذیر - چو بشنید زو اردشیر این سخن
یکی دیگر اندیشه افگند بن - بترسید زان لشکر اردوان
شدند اندرین یک سخن همزبان - برفتند گریان به هندوستان
سزد گر کنی زین سخن داستان - چو بشنید شاه این سخن شاد شد
گذشته سخن بر دلش باد شد - چنان شد که در شهر بیهفتواد
نگفتی سخن کس به بیداد و داد - نرفتی سخن گفتن از خواب و خورد
ازان پنبهشان بود ننگ و نبرد - به فالی گرفت آن سخن هفتواد
ز کاری نکردی به دل نیز یاد - مگر ز اختر کرم گفتی سخن
برو نو شدی روزگار کهن - چو آگه شد از هفتواد اردشیر
نبود آن سخنها ورا دلپذیر - چو آگاه شد زان سخن هفتواد
ازیشان به دل در نیامدش یاد - بزرگان لشکرش را پیش خواند
ز مهرک فراوان سخنها براند - ز دژ تا بر او دو فرسنگ بود
دل مهتران زان سخن تنگ بود - سخنها که پرسیدی از ما درست
بگوییم تا چاره سازی نخست - سخنها چو بشنید زو اردشیر
همه مهر جوینده و دلپذیر - برآمد همه کام او زین سخن
بگفتند کو را پرستش تو کن - چو آگاه شد زان سخن هفتواد
دلش گشت پردرد و سر پر ز باد - بدو گفت زو نیز مشنو سخن
کمند آر و بادافره او بکن - به دل گفت بیدار مرد کهن
که آمد کنون روزگار سخن - بسی رنج برداشتی زین سخن
نمانم که رنج تو گردد کهن - کنون بشنو از دخت مهرک سخن
ابا گرد شاپور شمشیرزن - بدو گفت شاپور کای ماهروی
سخن هرچ پرسم ترا راستگوی - شنیدی سخن گر خرد داشتی
غم و رنج بد را به بد داشتی - هرآنگه که از دشمن ایمن شوی
سخن گفتن کس همی نشنوی - چو آگه شدی زان سخن کاردار
که او بر چه آمد بر شهریار - فراوان سخن در نهان داشتی
به هر جای کارآگهان داشتی - کنون از خردمندی اردشیر
سخن بشنو و یک به یک یادگیر - ز دانا سخن بشنو ای شهریار
جهان را برین گونه آباد دار - چو برداشتی آن سخن رهنمون
شهنشاه کردیش روزی فزون - سه دیگر بدانی که هرگز سخن
نگردد بر مرد دانا کهن - به پنجم سخن مردم زشتگوی
نگیرد به نزد کسان آبروی - همه گوش دارید پند مرا
سخن گفتن سودمند مرا - به جایی رسیدی هماندر سخن
که نو شد ز رای تو مرد کهن - نشان بس بود شهریار اردشیر
چو از من سخن بشنوی یادگیر - الا ای خریدار مغز سخن
دلت برگسل زین سرای کهن - کنون بر سخنها فزایش کنیم
جهانآفرین را ستایش کنیم - سخن را تو آگنده دانی همی
ز گیتی پراگنده خوانی همی - سخنهای من چون شنودی بورز
مگر بازدانی ز ناارز ارز - خردمند و زیبا و چیرهسخن
جوانی بسال و بدانش کهن - نباید که باشی فراوان سخن
به روی کسان پارسایی مکن - چه گفت آن سخنگوی با آفرین
که چون بنگری مغز دادست دین - سخن بشنو و بهترین یادگیر
نگر تا کدام آیدت دلپذیر - بپرسد هم از کار بیداد و داد
کند این سخن بر دل شاه یاد - سخن پیش فرهنگیان سخته گوی
گه می نوازنده و تازهروی - که تن گردد از جستن می گران
نگه داشتند این سخن مهتران - همه پاک بودند و پرهیزگار
سخنهایشان برگذشت از شمار - سخن هیچ مگشای با رازدار
که او را بود نیز انباز و یار - همی برد هر سو برانوش را
بدو داشتی در سخن گوش را - به یزدان گرای و سخن زو فزای
که اویست روزی ده و رهنمای - همه سخته باید که راند سخن
که گفتار نیکو نگردد کهن - چه گفت آن سخنگوی پاسخ نیوش
که دیوار دارد به گفتار گوش - خردمند گر مردم پارسا
چو جایی سخن راند از پادشا - هرانگه که باشی تو با رایزن
سخنها بیارای بیانجمن - روانت خرد باد و دستور شرم
سخن گفتن خوب و آواز نرم - سخن چین و بیدانش و چارهگر
نباید که یابد به پیشت گذر - شکست تو جوید همی زان سخن
ممان تا به پیش تو گردد کهن - زبان و خرد با دلت راست کن
همی ران ازان سان که خواهی سخن - همی زیست نه سال با رای و پند
جهان را سخن گفتنش سودمند - چنان نامور مرد شیرینسخن
به نوی بشد زین سرای کهن - بیامد زمین را به مژگان برفت
سخن هرچ بشنید با شاه گفت - چنین داد پاسخ که با ماه روی
به خوبی سخنها فراوان بگوی - پرستندهی باده را پیش خواند
به خوبی سخنها فراوان براند - که با کس نگوید سخن جز براز
نهانی در دژ گشادند باز - ز درگاه برخاست مرد کهن
بر قیصر آمد بگفت این سخن - به قیصر چنین گفت کای سرفراز
یکی نو سخن بشنو از من به راز - چو بشنید قیصر سخن تیره شد
همی چشمش از روی او خیره شد - که راز تو با کس نگویم ز بن
نجویم همی بتری زین سخن - همه راز شاپور با او بگفت
بماند آن سخن نیک و بد در نهفت - به هنگام نان شیرگرم آوری
بپوشی سخن نرم نرمآوری - بدو گفت شاپور کای نیکخواه
سخن چند پرسی ز گم کرده راه - بدو گفت شاپور کای میزبان
سخنگوی و پرمایه پالیزبان - چو بشنید زو این سخن باغبان
گل و مشک و می خواست و آمد دمان - بگفت آنک از چرم خر دیده بود
سخنهای قیصر که بشنیده بود - ندانی تو گفتن سخن جز دروغ
دروغ آتشی بد بود بیفروغ - بیاورد و بنشاند نزدیک خویش
بگفت آن سخنهای باریک خویش - چو آن نامور نامه برخواندند
سخنهای نغزش برافشاندند - فرستاده برگشت و پاسخ ببرد
سخنها یکایک همه برشمرد - چو آید ز ما برنگیرد سخن
نخواهیم استا و دین کهن - بفرمود تا موبد آمدش پیش
سخن گفت با او ز اندازه بیش - فرو ماند مانی میان سخن
به گفتار موبد ز دین کهن - سخن گفت مرد گشادهزبان
جهاندار شد زان سخن بدگمان - ندانی که برهان نیاید به کار
ندارد کسی این سخن استوار - سرش تیز شد موبدان را بخواند
زمانی فراوان سخنها براند - سخنهای دیوانگانست و بس
بدینبر نباشد ترا یار کس - بگویید و هم زو سخن بشنوید
مگر خود به گفتار او بگروید - سخنها جزین نیز بسیار گفت
که با دانش و مردمی بود جفت - زمانی سخن بشنو او را بخوان
چو بیند ورا کی گشاید زبان - برفت و بماند این سخن یادگار
تو اندر جهان تخم زفتی مکار - بپذرفت زو این سخن اردشیر
به پیش بزرگان و پیش دبیر - اگر دانشی مرد راند سخن
تو بشنو که دانش نگردد کهن - اگر در سخن موی کافد همی
به تاریکی اندر ببافد همی - گر او این سخنها که اندرگرفت
به پیری سرآرد نباشد شگفت - وگر چند بخشی ز گنج سخن
برافشان که دانش نیاید به بن - ایا شست و سه ساله مرد کهن
تو از باد تا چند رانی سخن - جهاندار زین پیر خشنود باد
خرد مایه باد و سخن سود باد - بجوید سخنگوی و دانشپذیر
سخندان و هر دانشی یادگیر - همی گفت هرکس که ما بندهایم
سخن بشنویم و سرایندهایم - همه فیلسوفان بسیاردان
سخنگوی وز مردم کاردان - چو بشنید زو این سخن یزدگرد
روان و خرد را برآورد گرد - چو بشنید منذر ز خسرو سخن
برو آفرین کرد مرد کهن - هماندر زمان زود پاسخ نوشت
سخنهای با مغز و فرخ نوشت - فرستاد زان تازیان ده سوار
سخنگوی و بینادل و دوستدار - ز منذر گشاید سخن سربسر
نخواهیم بر تخت بیدادگر - همه نامداران برین همسخن
که نعمان و منذر فگندند بن - ز بهرام بشنید منذر سخن
به مردی یکی پاسخ افگند بن - بیامد جوانو سخنها بگفت
رخ منذر از رای او برشکفت - به منذر سخن گفت و نامه بداد
سخنهای ایرانیان کرد یاد - چو بشنید زان مرد بنا سخن
مر آن نامه را پاسخ افگند بن - سخنهایش بشنید شاه عرب
به پاسخ برو هیچ نگشاد لب - بجستند موبد فرستادهیی
سخنگوی و بینادل آزادهیی - جوانوی روی شهنشاه دید
وزو نیز چندی سخنها شنید - چنین گفت کای دانشی چارهجوی
سخن زین نشان با شهنشاه گوی - کجا نام آن گو جوانوی بود
دبیری بزرگ و سخنگوی بود - ز منذر چو بشنید زانسان سخن
یکی روشن اندیشه افگند بن - سخنگوی بیفر و بیهوش گشت
پیامش سراسر فراموش گشت - بدان تا به نزدیک منذر شود
سخن گوید و گفت او بشنود - کنون من یکی نامجویم کهن
اگر بشنوی تا بگویم سخن - بگوید که آن نامه پاسخ نویس
به پاسخ سخنهای فرخ نویس - بگوید فرستاده چیزی که دید
سخن نیز کز کاردانان شنید - شنیدن سخنهای ایرانیان
همانا ز جنبش نباید زیان - سخنشان بران راست شد کز یمن
به ایران خرامند با انجمن - سخن گوی و بشنو ازیشان سخن
کسی تیز گردد تو تیزی مکن - ز منذر چو شاه این سخنها شنید
بخندید و شادان دلش بردمید - چو تنگ اندرآمد ز شاهی سخن
ز ایرانیان هرک او بد کهن - سخنها شنیدی تو پاسخگزار
که تندی نه خوب آید از شهریار - نگوید همی یک سخن جز به داد
سزد گر دل از داد داریم شاد - ز دستور پرسیم یکسر سخن
چو کاری نو افگند خواهم ز بن - دهم داد آنکس که او داد خواست
به چیزی نرانم سخن جز به راست - بشد منذر و شاه را کرد نرم
بگسترد پیشش سخنهای گرم - چو آگاه شد زان سخن هرکسی
همی آفرین خواند هرکس بسی - به جایی بگویم سخنهای تو
که روشن شود زو دل و رای تو - همی ز ایدر امشب نخواهد گذشت
سخن گفتن و رای بسیار گشت - چو بشنید بهرام ازو این سخن
یکی تازه اندیشه افگند بن - سوار آمد و گفت با من سخن
ازان داستانهای گشته کهن - برون آمد از بیشه مردی کهن
زبانش گشاده به شیرین سخن - همان مادرش چون سخن شد دراز
دوان شد بر شاه و بگشاد راز - سخن بهتر از گوهر نامدار
چو بر جایگه بر برندش به کار - برو داستانها همی خواندند
ز جم و فریدون سخن راندند - چو بشنید شاه این سخن گفت زه
سزاوار تاجی تو این روزبه - بدان موبد پیش نفرین مکن
نه بر آرزو راند او این سخن - چو بشنید پیر این سخن شاد شد
از اندوه دیرینه آزاد شد - بدو گفت موبد که از یک سخن
به پای آمد این شارستان کهن - یکی با خرد پیر کردم به پای
سخنگوی و بادانش و رهنمای - برزگان لشکر همی راندند
سخنهای شاهنشهان خواندند - چو کوتاه شد گردش روزگار
سخن ماند زان مهتران یادگار - به هنگام جم چون سخن راندند
ورا گنج گاوان همی خواندند - بسی دفتر خسروان زین سخن
سیه گردد و هم نیاید به بن - چنین داد پاسخ که تا روی شاه
نبینم نگویم سخن با سپاه - بیامد چو بهرام را دید گفت
که با تو سخن دارم اندر نهفت - چو پرسدت با او سخن نرمگوی
سخنهای با شرم و بازرم گوی - به مستی ندیدم ز تو بدخوی
همی ز آرزو این سخن بشنوی - چو رود بریشم سخنگوی گشت
همه خانهی وی سمن بوی گشت - ز دربان برآشفت و گفت این سخن
نگوید خردمند مرد کهن - ز دربان چو بشنید یکسر سخن
بپیچید بیدار مرد کهن - سخن زین نشان کس مدارید باز
که از رازداران منم بینیاز - چو بشنید بهرام زو این سخن
بشد آرزوی نبید کهن - زن کمسخن گفت آری نکوست
هم آغاز هر کار و فرجام ازوست - پراندیشه شد زان سخن شهریار
که بد شد ورا نام زان مایهکار - درشتی کنم زین سخن ماه چند
که پیدا شود داد و مهر از گزند - چو بهرامشاه این سخنها شنود
پشیمانی آمدش ز اندیشه زود - بدو گفت شاه ای زن کمسخن
یکی داستان گوی با من کهن - سراسر سخنشان بد از شهریار
که داد او به باد آن همه روزگار - ازان پس چو گفتارها شد کهن
برین بر نهادند یکسر سخن - شنیدند ایرانیان این سخن
یکی پاسخ کژ فگندند بن - چو خاقان چین این سخنها شنید
ز چین و ختن لشکری برگزید - یکی مرد پیرست با رای و شرم
سخن گفتنش چرب و آواز نرم - ورا پیش خوانیم هنگام بار
سخن تا چه گوید که آید به کار - سخندان قیصر چو پاسخ شنید
زمین را ببوسید و فرمان گزید - سخن هرچ گویی تو پاسخ دهیم
وز آواز تو روز فرخ نهیم - بدو گفت شاه این سخنها بگوی
سخنگوی را بیشتر آبروی - سخنگوی بگشاد راز از نهفت
سخنهای قیصر به موبد بگفت - مر این را که گفتی تو پاسخ یکیست
سخن در درون و برون اندکیست - گهی بردبار و گهی رازدار
که باشد سخن نزد او پایدار - بیامد جهاندیده دانای پیر
سخنگوی و بادانش و یادگیر - به پیش شهنشاه رفتند شاد
سخنها ز هرگونه کردند یاد - فرستاده گفت ای پسندیده مرد
سخنها ز دانش توان یاد کرد - بدو گفت موبد که اندیشه کن
کز اندیشه بازیب گردد سخن - چو بشنید رومی پسند آمدش
سخنهای او سودمند آمدش - فرستادم اینک فرستادهیی
سخنگوی با دانش آزادهیی - بدو گفت کای مرد چیرهسخن
به گفتار مشتاب و تندی مکن - ز درگه دو دانا پدیدار کن
زبانآور و کامران بر سخن - مرا نیز با مرز تو کار نیست
که نزدیک بخرد سخن خوار نیست - زمانی فرودآی و بگشای بند
چه گویی سخنهای ناسودمند - کز ایران فرستادهی خسروپرست
سخنگوی و هم کامگار نوست - بدو گفت شنگل که تندی مکن
که با تو هنوزست ما را سخن - پسانگاه دستور را پیش خواند
ز بهرام با او سخن چند راند - به فرجام گفت ای سخنگوی مرد
مرا در دو کشور مکن روی زرد - چو دستور بشنید پاسخ ببرد
شنیده سخن پیش او برشمرد - بدو هرکسی گفت شاها مکن
ز مردی همی بگذرد این سخن - چو بشنید شنگل سخن تیره شد
ز گفتار فرزانگان خیره شد - جز آن بد که گفتی سراسر سخن
بزرگی نو را نخواهم کهن - چهارم سخن گر ستودی مرا
هنر ز آنچ برتر فزودی مرا - بدو گفت بهرام پس چاره کن
وزین راز مگشای بر کس سخن - نفرمود بردن به پیشش نماز
ز نادان سخن را همی داشت راز - یکی راز خواهم همی با تو گفت
چنان کن که ماند سخن در نهفت - به تنها بگویم ترا یک سخن
نباید که داند کس از انجمن - شنید این سخن شنگل از نیکخواه
چو آتش بیامد ز نخچیرگاه - برآورد بهرام راز از نهفت
سخنهای ایرانیان باز گفت - وفادار باشیم تا جاودان
سخن بشنویم از لب بخردان - بگویید گستاخ با من سخن
مگر نو کنم آرزوی کهن - فرستاد هندی فرستادهیی
سخنگوی مردی و آزادهیی - میان سخنها میانجی بوید
نخواهند چیزی کرانجی بوید - کنون پرسخن مغزم اندیشه کرد
بگویم جهان جستن یزدگرد - چو اندر جهان این سخن گشت فاش
فرود آمد از تخت زرین بلاش - فرستاده با نامه آمد چو گرد
سخنها به پیروز بر یاد کرد - فرستاده را گفت چندین سخن
نگویم جهاندیده مرد کهن - فرستاده آمد بر خوشنواز
فراوان سخن گفت با او به راز - چو بشندی زو این سخن خوشنواز
به یزدان پناهید و بردش نماز - فرستاده آمد بکردار گرد
شنیده سخنها همه یاد کرد - سخنهای بیداد گوید همی
بزرگی به شمشیر جوید همی - بدو گفت نزدیک پیروز رو
به چربی سخنگوی و پاسخ شنو - فرستاده را خواند پس پهلوان
سخن گفت با او به شیرین زبان - فراوان بگفتند با او ز پند
سخنها که بودی ورا سودمند - وگر کار بندید پند مرا
سخن گفتن سودمند مرا - شکسته شد آن مرد جنگآزمای
ازان پر سخن نامهی سوفزار - هم اندر زمان زود پاسخ نبشت
سخن هرچ بود اندرو خوب و زشت - برو خوار بود آنچ گفتم سخن
هم اندیشهی روزگار کهن - چو بشنید مهتر ز موبد سخن
بنو تاخت و بیزار شد از کهن - بگفت آن سخنها که با شاه گفت
شد آن کلک بیجاده با قار جفت - همانگه بیامد بزرمهر گفت
که باتو سخن دارم اندر نهفت - چو آگاه شد زان سخن سوفزای
همانگه بیاورد لشکر ز جای - سخن را بباید شنید از نخست
چو دانا شود پاسخ آید درست - بر شاه هیتال شد کیقباد
گذشته سخنها بدو کرد یاد - بدو داد پس نامهی شهریار
سخن رفت هرگونه دشوار و خوار - هرآنکس که بد رازدار قباد
برو بر سخنها همیکرد یاد - بباید خرامید سوی قباد
مگر کان سخنها نگیرد بیاد - چو آن نامه برخواند شاپور گفت
که اکنون سخن را نباید نهفت - شنید این سخن شاه و نیرو گرفت
هنرها بشست از دل آهو گرفت - کنونم که فرمود بندم سزاست
سخنهای ناسودمندم سزاست - نمانم که برهم زند نیز چشم
نگویم سخن پیش او جز بخشم - نشستند دانشپژوهان به هم
سخن رفت هرگونه از بیش و کم - ازان پس همه رای با او زدی
سخن هرچ گفتی ازو بشندی - قباد آن سخنگوی را پیش خواند
ز تاراج انبار چندی براند - دلارای مزدک سوی کیقباد
بیامد سخن را در اندرگشاد - قباد سراینده گفتش بگوی
به من تازه کن در سخن آبروی - به کسری سپردند یکسر سخن
خردمند و دانندگان کهن - سخن هرچ بشنیدم از شهریار
بگفتم به بازاریان خوارخوار - جهان زین سخن پاک ویران شود
نباید که این بد به ایران شود - بدیشان چنین گفت کز شهریار
سخن کردم از هر دری خواستار - چو بشنید کسری به نزد قباد
بیامد ز مزدک سخن کرد یاد - به گفتار مزدک همه کژ گشت
سخنهاش ز اندازه اندر گذشت - ز دینآوران این سخن کس نگفت
تو دیوانگی داشتی در نهفت - چنین گفت کای شاه پیروزبخت
سخنگوی و بیدار و زیبای تخت - سخن گفتن مزدک آید به جای
نباید به گیتی جزو رهنمای - ازین بستدی چیز و دادی بدان
فرو مانده بد زان سخن بخردان - چو بشنید گفتار موبد قباد
برآشفت و اندر سخن داد داد - سخن گفتم و پاسخش دادییم
به پاسخ در بسته بگشادییم - همیراند فرزند شاه جهان
سخنگوی با موبدان و ردان - بیامد یکی مرد مزدک بنام
سخنگوی با دانش و رای و کام - ز مزدک شنید این سخنها قباد
بسالار فرمود تا بار داد - که با این سران هرچ خواهی بکن
ازین پس ز مزدک مگردان سخن - گر ای دون که دستور باشد کنون
بگوید سخن پیش تو رهنمون - به آیین به ایوان شاه آمدند
سخنگوی و جوینده راه آمدند - به گیتی سخن پرسم از تو یکی
گر ای دون که پاسخ دهی اندکی - نخستین سخن چون گشایش کنیم
جهانآفرین را ستایش کنیم - بداند که بر عرض آزرم نیست
سخن با محابا و با شرم نیست - سخن گفتن کژ ز بیچارگیست
به بیچارگان بربباید گریست - پراندیشه بودم ز کار جهان
سخن را همیداشتم در نهان - چو نوشینروان این سخن برگرفت
جهانی ازو مانده اندر شگفت - سخنها چو بشنید موبد ز شاه
بسی آفرین خواند بر تاج و گاه - شهنشاه دانندگان را بخواند
سخنهای گیتی سراسر براند - سخنها اگرچه بود در نهان
بپرسد ز من کردگار جهان - بنا کشته اندر نبودی سخن
پراگنده شد رسمهای کهن - بسی پند پیروز یاد آیدت
سخن هی ابد گوی یاد آیدت - ازین دست خوارست بر ما سخن
ز کردار ایشان تو دل بد مکن - سخن هرچ بشنید با او بگفت
چنین آگهی کی بود در نهفت - بگفت این سخن پیش پیروز پیر
بپوشید روی هوا را بتیر - ور ای دون که تنگ اندر آید سخن
به جنگ اندرون هیچ تندی مکن - بگفت آنچ بشنید و نامه بداد
سخنها که پیدا شد از نوشزاد - بنالید و گریان سقف را بخواند
سخن هرچ بودش به دل در براند - به جنگ ار گرفته شود نوشزاد
برو زین سخنها مکن هیچ یاد - جهاندار با موبد سرفراز
نشست و سخن رفت چندی به راز - چوآگاه شد زان سخن مادرش
به خاک اندرآمد سر و افسرش - چو پیروز گردی مپیچان سخن
میانشان به خنجر به دو نیم کن - چو گشت آن سخن بر دلش جای گیر
بفمود تا نزد او شد دبیر - نشاط وطرب جوی وسستی مکن
گزافه مپرداز مغزسخن - چوآن نامه برخواند مرد کهن
شنید از فرستاده چندی سخن - نباشد برو پایدار این سخن
برافراخت چون خواست آمد ببن - خردمند و هشیار و با رای و شرم
سخن گفتنش خوب و آوای نرم - برفتند گویندگان سخن
جوان و جهاندیده مرد کهن - چو بوزرجمهر آن سخنها شنید
بدانش نگه کردن شاه دید - چو باید که دانش بیفزایدت
سخن یافتن را خرد بایدت - بگفت آن سخن کزلب او شنید
ز مار سیاه آن شگفتی که دید - که انجام و فرجام چونین سخن
چه گونهاست و این برچه آید ببن - کسی را که مغزش بود پرشتاب
فراوان سخن باشد و دیر یاب - وزین هر دری جفت گردد سخن
هنرخیره بیآزمایش مکن - جهاندار کسری ورا پیش خواند
وزان خواب چندی سخنها براند - سخن پرسی از گنگ گر مرد کر
به بار آید ورای ناید ببر - چو گفتار بیهوده بسیار گشت
سخن گوی در مردمی خوارگشت - چوبشنید دانا ز نوشین روان
سرش پرسخن گشت و گویا زبان - سخن گوی پاسخ چنین داد باز
که هرکس که گشت ایمن و بینیاز - بموختن گر فروتر شوی
سخن را ز دانندگان بشنوی - همیشه سخن گوی هفتاد مرد
به درگاه بودی بخواب و بخورد - چنین گفت کین رابه بخشیم راست
که جان وخرد درسخن پادشاست - مگو آن سخن کاندرو سود نیست
کزان آتشت بهره جز دود نیست - زهر موبدی نوسخن خواستی
دلش را بدانش بیاراستی - سخن گوی دانا زبان برگشاد
ز هرگونه دانش همیکرد یاد - ستاره زند رای با چرخ و ماه
سخنها پراگنده کرده به راه - ز جادو سخن هرچ گویند هست
نداند جز از مرد جادوپرست - چو زروان به گفتار مرد جهود
نگه کرد وزان سان سخنها شنود - بگفت آنچ زروان بدو گفته بود
سخن هرچ اندر نهان رفته بود - چو بشنید نوشینروان این سخن
برو تازه شد روزگار کهن - برو راز بگشاد و گفت این سخن
به جز پیش جان آشکارا مکن - دگر باره کرد آن سخن خواستار
به پیش ردان دادگر شهریار - که آلوده بینم همی زو سخن
پر از دردم از روزگار کهن - ز هر کس بره برسخن خواستی
ز گفتارها دل بیاراستی - چه گوید سخنگوی باآفرین
ز شاه وز هیتال وخاقان چین - برو چون روا شد به چیزی سخن
تو ز آموختن هیچ سستی مکن - ز جادو سخن رفت وز شهد و شیر
بدو گفت شد این سخن دلپذیر - سخن رفت چندی ز افسون و بند
ز جادوی و آهرمن پرگزند - بپرسیدم از روزگار کهن
ز نوشین روان یاد کرد این سخن - بدو گفت کسری سخن راست گوی
مکن کژی و هیچ چاره مجوی - سخن جز به یزدان و از دین مگوی
ز نیرنگ جادو شگفتی مجوی - ز افسون سخن رفت روزی نهان
ز درگاه وز شهریار جهان - سراسر سخن راست زروان بگفت
نهفته پدید آورید از نهفت - ز خاقان اگر شاه راند سخن
که دارد به دل کین و درد کهن - سخنگوی مردی بجست از مهان
خردمند و گردیده گرد جهان - چو هریک برفتی برشاه خویش
سخن داشتی یارهمراه خویش - چوبشنید خاقان ز موبد سخن
یکی رای شایسته افگند بن - ز لشکر جهاندیده گان را بخواند
سخن سر به سر پیش ایشان براند - سخن هرچ گفتند اندر نهان
بگفتند با شهریار جهان - ز لشکر سخنگوی ده برگزید
که دانند گفتار دانا شنید - چو آگاه شد غاتفر زان سخن
که خاقان چینی چه افگند بن - فرستادهگان راهمه پیش خواند
ز کسری فراوان سخنها براند - یکی نامه بنبشت با آفرین
سخندان چینی چو ار تنگ چین - ز هیتالیان کودک و مرد وزن
برین یک سخن برشدند انجمن - چوخاقان چین آن سخنها شنید
بپژمرد وشد چون گل شنبلید - چنین گفت پرمایه دهقان پیر
سخن هرچ زو بشنوی یادگیر - برفت آن خرد یافته ده سوار
نهان پرسخن تا درشهریار - یکی آگهی یافتم ناپسند
سخنهای ناخوب و ناسودمند - دلش زان سخنها بدو نیم شد
وز اندیشه مغزش پر از بیم شد - سخنهای کسری به گرد جهان
پراگنده شد درمیان مهان - سه دیگر سخن آنک فغفور چین
مراخواند اندر جهان آفرین - برین داستان برسخن ساختم
به طلخند و شطرنج پرداختم - دل و گوش کسری بگوینده داد
سخنها برو کرد گوینده یاد - ورا زان سخن نیک ناکام دید
به آغاز آن رنج فرجام دید - بدو گفت شاه این سخن کارتست
که روشنروان بادی وتندرست - فرستادهی رای را پیش خواند
ز دانش فراوان سخنها براند - که اینت سخنگوی داننده مرد
نه از بهر شطرنج و بازی نرد - ز فرزانه بشنید شاه این سخن
دگر باره رای نوافگند بن - پر آواز شد سندلی چار سوی
سخن رفت هرگونه بیآرزوی - مرا خواست انباز گشتیم وجفت
بدان تا نماند سخن درنهفت - ایا مرد فرزانه و تیز ویر
ز شاهوی پیر این سخن یادگیر - به طلخند گفت ای برادر مکن
کز اندازه بگذشت ما را سخن - نگفت مادر سخن جز به داد
تو را دل چرا شد ز بیداد شاد - سخن رفت هرگونه بر انجمن
چنین گفت فرزانهای رایزن - گزین کرد مردی سخنگوی گو
کزان مهتران او بدی پیشرو - ز فرزانگان چون سخن بشنویم
برای و به گفتارشان بگرویم - چوتنها شدی سوی مادر یکی
چنین هم سخن راندی اندکی - پر اندیشه فرزانه را پیش خواند
ز پاسخ فراوان سخنها براند - ز دانا وپاکان سخن بشنویم
بران سان که باشد بدان بگرویم - به دیگر پسرهم ازینسان سخن
همیراندی تا سخن شد کهن - گر از من همی بازجویی سخن
به جنگ برادر درشتی مکن - یکی ز انجمن سر برآورد راست
به آوا سخن گفت و برپای خاست - بدو گفت مادر که تندی مکن
براندیشه باید که رانی سخن - گرانمایه بوالفضل دستور اوی
که اندر سخن بود گنجور اوی - چونزدیک اوشد سخنگوی مرد
همه رنجها پیش او یاد کرد - پزشک سخنگوی وکنداوران
بزرگان وکارآزموده سران - بدان کو سخن راند آرایشست
چو ابله بود جای بخشایشست - زکار نبشته که آمد پدید
سخنها که ازکاردانان شنید - پزشک سراینده برزوی بود
بنیرو رسیده سخنگوی بود - گیا چون سخن دان و دانش چو کوه
که همواره باشد مر او راشکوه - چو بر مرده بپراگند بیگمان
سخنگوی گرددهم اندر زمان - ولیکن به رنج تو اندر خورست
سخن گرچه از پایگه برترست - به پاسخ شدند انجمن همسخن
که داننده پیرست ایدر کهن - چنین تا بتازی سخن راندند
ورا پهلوانی همیخواندند - مگر کان سخنگوی دانای پیر
بدین کار باشد مرا دستگیر - چوبشنید بوزرجمهر این سخن
دلش پرشد از رنج و درد کهن - خردمند بینا بدانا بگفت
سخن هرچ بر چشم او بد نهفت - چو بشنید بوزرجمهر این سخن
نگر تا چه اندیشه افگند بن - پرستنده برگشت و پاسخ ببرد
سخنها یکایک برو برشمرد - چو بشنید رومی زبان برگشاد
سخنهای قیصر همه کرد یاد - پرستنده آمد پر از آب چهر
بگفت آن سخنها به بوزرجمهر - که همواره شاه جهان شاد باد
سخن دان و با بخت و با داد باد - چهارم چنین گفت شاه جهان
ابا پیشکارش سخن درنهان - چو آگاه شد زان سخن شهریار
که موبد درم خواست ازکاردار - بپرسیدم از مرد نیکوسخن
کسی کو بسال و خرد بد کهن - همان نیز نیکی باندازه کن
ز مرد جهاندیده بشنو سخن - ازایشان سخن یادگارست و بس
سرای سپنجی نماند بکس - به پنجم که باشد سخنگوی گرم
بشیرین سخن هم به آواز نرم - تو پاسخ مر او را باندازه گوی
سخنهای چرب آور و تازهگوی - چنین داد پاسخ که دانا سخن
ببخشید واندیشه افگند بن - بدو گفت شاهان پیشین دراز
سخن خواستند آشکارا و راز - سخن چون یک اندر دگر بافتی
ازو بیگمان کام دل یافتی - نخستین سخن گفتن سودمند
خوش آواز خواند ورا بیگزند - شما را سخن کمتر و داد بیش
فزون داری از نامداران پیش - همیپرسم از ناسزایان سخن
چه گویی که دانش کی آید ببن - دگر آنک پیمان سخن خواستن
سخنگوی و بینا دل آراستن - بپرسید موبد ز کار جهان
سخن برگشاد آشکار و نهان - سخن ماند از ما همی یادگار
تو با گنج دانش برابر مدار - سه دیگر سخنگوی هنگام جوی
بماند همه ساله بر آب روی - سخن پرسد از بخردان جهان
بد و نیک دارد ز دشمن نهان - یکی پیر بد پهلوانی سخن
به گفتار و کردار گشته کهن - بپرسید با هر کسی پیش ازین
سخن راندی نامور بیش ازین - که پیوسته گوید سراسر سخن
اگر نو بود داستان گر کهن - از اندازه بر نگذرانی سخن
که تو نو به کاری گیتی کهن - به هفتم که از نیک و بد درجهان
سخنها بروبر نماند نهان - سبک دارد اکنون نگوید سخن
نه از نو نه از روزگار کهن - اگر کودکی نارسیده بجای
سخن گفت بیدانش و رهنمای - به از آزمایش ندیدم گوا
گوای سخنگوی و فرمانروا - بپیوندم و باغ بیخو کنم
سخنهای شاهنشهان نو کنم - بخندید نوشین روان زان سخن
که مرد فرستاده افگند بن - سخن گفت با او به چربی بسی
کزین بد رهایی نیابد کسی - نخستین سخن گفت بوزرجمهر
که ای شاه نیک اختر خوب چهر - بدو گفت اگر نامور کودکست
خرد با سخن نزد او اندکست - از اندوه و شادی سخن هرچ گفت
غم و شادمانی نباید نهفت - سخن را مگردان پس و پیش هیچ
جوانمردی وداد دادن بسیچ - فراوان ز هر در سخن راندند
همه راز قیصر برو راندند - سخن هرچ دیدی بخوبی بگوی
وزین پاسخ نامه زشتی مجوی - سخن هرچ او گفت پاسخ دهم
بدین آرزو رای فرخ نهم - سرآمد سخن گفتن موزه دوز
ز ماه محرم گذشته سه روز - سپهدار روزیدهان را بخواند
وزان جنگ چندی سخنها براند - ز فرزند پرسید دانا سخن
وزو بایدم پاسخ افگند بن - که این داستانها و چندین سخن
گذشته برو سال و گشته کهن - ز خوی بد شاه چندی سخن
همیرفت تا شد سخنها کهن - شنید آن سخنهای بیکام را
به زندان فرستاد بهرام را - سخنهای موبد فراوان شنید
بروبر نکرد ایچ گونه پدید - جهاندیدهای نام او بود ماخ
سخندان و با فر و با یال و شاخ - ز سیمای برزینت پرسم سخن
چو پاسخ گزاری دلت نرم کن - میامیز با مردم کژ گوی
که او را نباشد سخن جز بروی - نگوید سخن جز همه بتری
بر آن بتری بر کند داوری - گر ای دون که گویی نداند همی
سخنهای شاهان بخواند همی - چو سیمای برزین شنید این سخن
بدو گفت کای نیک یار کهن - چنین است انجام و آغاز ما
سخن گفتن فاش و هم راز ما - شب تیره بهرام را پیش خواند
به چربی سخن چند با او براند - هم او را کنون چون یکی بندهام
سخن هرچ گوید نیوشندهام - کرا گوهر تن بود با نژاد
نگوید سخن با کسی جز بداد - دگر آنک باشد دبیر کهن
که برشاه خواند گذشته سخن - که یار زبان چرب و شیرین سخن
که از پیر نستوه گشته کهن - بر من فرستی که از کارزار
سخن گوید و کرده باشد شکار - دگر آنک داننده مرد کهن
که از شهریاران گزارد سخن - اگر خود پذیرد سخن به بود
که چون او بدرگاه برکه بود - اگر بشنود شهریار این سخن
که گفتست بیدار مرد کهن - بدو گفت شاه این سخن گر بزر
نویسم جز این نیست آیین و فر - سخن گفتن موبدان گوهرست
مرا در دل اندیشه دیگرست - دروغست گفتار تو سر به سر
سخن گفتن کژ نباشد هنر - کنون نام آن نامداران گذشت
سخن گفتن ماهمه بادگشت - نخستین ز مهمان گشادی سخن
سرشتت بدوداستانت کهن - چنین گفت کز پهلو کوژپشت
بپرسی سخن پاسخ آرد درشت - چه گفت آن خردمند شیرین سخن
که گر بیبنانرا نشانی ببن - تو را با سخنهای شاهان چه کار
نه فرزانه مردی نه جنگی سوار - چوبر جنگ رفتن بسی شد سخن
نگه کرد باید ز سر تا ببن - سخن زین نشان مرد دانا نگفت
برآنم که با دیو گشتی تو جفت - هران کاین سخن با تو گوید همی
به گفتار مرگ تو جوید همی - اگر زو بر اندازه یابم سخن
نوآیین بدیهاش گردد کهن - نهی داغ بر چشم شاه جهان
سخن زین نشان کی بود درنهان - سخنها شنیدیم چندی درشت
به پیروزگر بازهشتیم پشت - همی گوهر افشانی اندر سخن
تو داناتری هرچ باید بکن - وگر چیزه شد بردلت کام ورشک
سخن گوی تا دیگر آرم پزشک - نوشته چنین بود وبود آنچ بود
سخن بر سخن چند باید فزود - سخنهاش بشنید بهرام گرد
عنان بارهی تیزتگ را سپرد - تو را چند گویم سخن نشنوی
به پیش آوری تندی وبدخوی - نگر تاچه گوید سخن گوی بلخ
که باشد سخن گفتن راست تلخ - سخن گفتن من بایرانیان
نباید که بیرون برند ازمیان - که بهرام را دیدهام در سخن
سواریست اسپ افگن وکارکن - نبایست گفت این سخن با سپاه
چو گفتی کنون کار گردد تباه - شنیدند گردنکشان این سخن
که بهرام جنگ آور افگند بن - زلشکر گزیدند مردی دبیر
سخن گوی و داننده ویادگیر - به بندوی و گستهم گفت آن زمان
که اکنون شدم زین سخن بدگمان - سخنها درازست و کاری درشت
به یزدان کنون باز هشتیم پشت - برخساره شد چون گل شنبلید
نکرد آن سخن بر دلیران پدید - بگفتم سخن هرچ آمد ز پند
برو پند من بر نبد سودمند - سخنهای این بندهی چاره جوی
چو رفتی یکایک بقیصر بگوی - کنون آمدی با دلی پر سخن
که من نو کنم روزگار کهن - چوروی زمین گشت خورشید فام
سخن گوی بندوی برشد ببام - بگویم سخن هرچ پرسد زمن
ز کمی و بیشی آن انجمن - چو بهرام بشنید زو این سخن
دل مرد برنا شد از غم کهن - سرجنگیان کاین سخنها شنید
بزد دست و تیغ از میان برکشید - بدو گفت اکنون که چندین سخن
سراینده برنا و مرد کهن - شنیدند گردنکشان این سخن
که آن نامور مهتر افکند بن - کشیدند شمشیر و برخاستند
یکی نو سخن دیگر آراستند - سخن گفت پس زاد فرخ بداد
کهای نامداران فرخ نژاد - چنین گفت کاین پیر دانش پژوه
که چندین سخن گفت پیش گروه - شنیدم سخن گفتن مهتران
که هستند ز ایران گزیده سران - بگویم که او از چه گفت این سخن
جهانجوی و داننده مرد کهن - نخستین سخن گفتن بنده وار
که تا پهلوانی شود شهریار - که این نیکویها ز تو یاد کرد
دل انجمن زین سخن شاد کرد - خراسان سخن برمنش وار گفت
نگویم که آن با خرد بود جفت - چنین گفت کای مهتر سودمند
سخن گفتن داد به گر پسند - گشاده شود زین سخن راز تو
بگوش آیدش روشن آواز تو - زدی دست بر پشت اونرم نرم
سخن گفتن خوب و آواز گرم - همیرفت با شاه چندی سخن
ز باران و آن شارستان کهن - به نزدیک ایشان سخن خوار بود
سپاهش همه سست و ناهار بود - بدو گفت خسرو که از ترسگار
نیاید سخن گفت نابکار - پرستنده چون دید بردش نماز
سخن گفت با او زمانی دراز - چو دیدمت گفتم سراسر سخن
مرا هر زمان آزمایش مکن - بدو گفت راهب که پوزش مکن
بپرس از من از بودنیها سخن - بر آشفت خسرو به بستام گفت
که با من سخن برگشا از نهفت - به گفتار ترسا نگر نگروی
سخن گفتن ناسزا نشنوی - مرا خسرو از خویش و پیوند بیش
ز جان سخن گوی دارمش پیش - سخنهای کوتاه و معنی بسی
که آن یاد گیرد دل هر کسی - ز فرمان و سوگند و پیمان و عهد
تو اندر سخن یاد کن همچو شهد - تو پیمان گفتار من در پذیر
سخن هرچ گفتم همه یادگیر - چوقیصر بران سان سخنها شنید
برخساره شد چون گل شنبلید - ز بس بند و پیوند و نیکو سخن
ازان روز تا روزگار کهن - سخن گوی و روشن دل و یادگیر
خردمند و گویا و گرد و دبیر - بر خسرو آمد فرستاده مرد
سخنهای قیصر همه یاد کرد - گرین درخورد با خرد یاد دار
سخنهای ایرانیان باد دار - سخن هرچ گفتم همه خیره شد
که آب روان از بنه تیره شد - ازیشان چوبشنید قیصر سخن
یکی دیگر اندیشه افگند بن - به ایرانیان گفت فرمان کنید
دل خویش را زین سخن مشکنید - ز گفتار بیدار دانندگان
سخنهای دیرینه خوانندگان - گرفت این سخن بردل خویش خوار
فرستاد نامه بدست تخوار - همان نامهی قیصر او را سپرد
سخنهای قیصر برو برشمرد - چنین داد پاسخ که گر زین سخن
که پیش آمد از روزگار کهن - جوانان و پیران رومی نژاد
سخنهای دیرینه کردند یاد - کنون این سخنها نیارد بها
که باشد سراندر دم اژدها - گران مایه دستور گفت این سخن
که در آسمان اختر افگند بن - سخن چند گویم همان به که گنج
کنم خوار تا دور مانم ز رنج - چو بشنید دستور دانا سخن
به فرمود تا زیجهای کهن - ببردند مردان اخترشناس
سخن راند تا ماند از شب سه پاس - بدان برنهادم کزین درسخن
نگوید کس از روزگار کهن - ز تور و ز سلم اندر آمد سخن
ازان بیهوده روزگار کهن - کزین باره از کین ایرج سخن
نرانیم و از روزگار کهن - سخنها ز هرگونه آراستیم
ز هر کشوری لشکری خواستیم - سخنها نگه دار و پاسخ نویس
همه خوبی اندیش و فرخ نویس - ازان بد که کردارهای کهن
همی یاد کرد آنک داند سخن - ستمدیدگان را همه خواندم
وزین در فراوان سخن راندم - همیتاخت تا پیش قیصر چوباد
سخنهای خسرو بدو کرد یاد - چو قیصر ازان نامه بگسست بند
بدید آن سخنهای شاه بلند - زقیصر یک نامه آمد بلند
سخن گفتنش سر به سر سودمند - چو کرد این سخنها برین گونه یاد
نوشته بخورشید خراد داد - گرانمایه گستهم بنشست خوار
سخن گفت با دختر سوکوار - دلاور نخست اندر آمد بپند
سخنها که او را بدی سودمند - شوی پیش این دختر سوکوار
سخن گویی ازنامور شهریار - نه پندم پذیرد نه گوید سخن
جهان نو از رنج او شد کهن - برفت آن گرامی سه آزادمرد
سخن گوی وهریک بننگ نبرد - یکی رنج بردار و او راببین
سخنهای دانندگان برگزین - بنزد طلسم آمد آن نامدار
گشاده دل و بر سخن کامگار - که دانای هندوش خواند اثیر
سخنهای نعز آورد دلپذیر - چو روشن روان گشت و دانشپذیر
سخن گوی و داننده و یادگیر - چو بشنید قیصر پسند آمدش
سخنهای او سودمند آمدش - سخنهای پاک ازتو باید شنید
تو داری در رازها را کلید - چو خراد برزین شنید این سخن
بیامد بران جایگاه کهن - سخن گفت و بنشست بااوسه روز
چهارم چو بفروخت گیتی فروز - چوشاپور مهتر کرانجی بود
که اندر سخنها میانجی بود - به فرمود تا مریم آمد به پیش
سخن گفت با او ز اندازه بیش - بدو گفت خسرو که با رنج تو
درفشان کنم زین سخن گنج تو - بدو گفت کاین نزد چوبینه بر
شنیده سخنها برو بر شمر - دبیر سرافراز را پیش خواند
سخنهای بایسته چندی براند - نخستین سخن گویم از اردوان
ازان نامداران روشن روان - درم برد و با نامهها هدیه برد
سخنهاش برشاه گیتی شمرد - بیامد به نزدیک چوبینه مرد
شنیده سخنها همه یادکرد - نیامد سخنها برو کارگر
بفرمود تا رفت لشکر بدر - چوبشنید کوت این سخن بازگشت
چنان شد که با باد انباز گشت - چو بشنید خسرو زکوت این سخن
دلش گشت پردرد و کین کهن - ورا زان سخن هیچ پاسخ نداد
دلش گشت پرخون و سر پر ز باد - همه رومیان سر به گردون برند
سخنها ز اندازه بیرون برند - جز از خواست یزدان نباشد سخن
چنین بود تا بود چرخ کهن - بگفت این سخن نیز و شد ناپدید
کس اندر جهان این شگفتی ندید - به بیراه لشکر همیراندند
سخنهای شاهان همیخواندند - بدو پیرزن گفت چندان سخن
شنیدم کزان گشت مغزم کهن - ندانی که دهقان ز دین کهن
نپیچد چرا خام گویی سخن - چو مریم برفت این سخنها بگفت
نیاطوس بشنید و کینه نهفت - برین گونه چون شد سخنها دراز
به لشکر گه آمد نیاطوس باز - به آتش بداد آنچ پذیرفته بود
سخن هرچ پیش ردان گفته بود - کنون داستانهای دیرینه گوی
سخنهای بهرام چوبینه گوی - چو خاقان شنید این سخن برنشست
برفتند ترکان خسرو پرست - بدو گفت بهرام پیشی تو کن
کجا پی تو افگندهای این سخن - تو گفتی سخن باش و پاسخ شنو
اگر بشنوی زنده مانی برو - چو خاتون شنید این سخن شاد شد
ز تیمار آن دختر آزاد شد - فرستاد و ایرانیان را بخواند
سخنهای خاقان سراسر براند - کز ایدر به نزدیک خاقان شود
سخن گوید و راه او بشنود - به خوبی سخن گفت باید بسی
نهانی نباید که داند کسی - توبا بندگان زین سان سخن
نزیبد از آن خاندان کهن - بخواند آنکسان را که بودند پیر
سخنگوی و داننده و یادگیر - برآید ببخت تو این کار زود
سخنهای بهرام باید شنود - که بهرام دادش به ایران امید
سخن گفتن من شود باد و بید - بگو آن سخنها که سود اندروست
سخن گفت مغزست و ناگفته پوست - سخنهای خسرو بدو یاد کرد
دل مرد بیتن بدان شاد کرد - چو خراد بر زین شنید آن سخن
بیاد آمدش کینهای کهن - چو خراد برزین شنید این سخن
نه سر دید پیمان او را نه بن - چو خاقان شنید این سخن خیره شد
دو چشمش ز گفتار او تیره شد - بدو گفت زین سان سخنها مگوی
که تیره کنی نزد ما آب روی - چو بشنید خراد برزین سخن
بدانست کان کار او شد کهن - یکی سوی خاقان بیمایه پوی
سخن هرچ دانی که باید بگوی - که آگاهی ما به خسرو برند
ورا زان سخن هدیهی نو برند - مرا گفت چون راز گویی بگوش
سخنها ز بیگانه مردم بپوش - قلون گفت شاها پیامست و بس
نخواهم که گویم سخن پیش کس - سپهدار نشنید پند مرا
سخن گفتن سودمند مرا - همان پند تویادگارمنست
سخنهای توگوشوارمنست - سرآمد کنون کار بیداد و داد
سخنهات برمن مکن نیزیاد - ولیکن همانا که او این سخن
اگر بشنود سر نداند ز بن - همی خون خروشید خواهر ز درد
سخنهای او یک به یک یاد کرد - وزان پس چو برخواند آن نامه را
سخنهای خاقان خود کامه را - بفرمود تا شد برادرش پیش
سخن گفت با او زا ندازه بیش - کنون دوده را سر به سر شیونست
نه هنگامهی این سخن گفتنست - بران زینهارم که گفتم سخن
بران عهد و پیمان نهادیم بن - کنون هرکه داری همه گرد کن
به پیش خردمند گوی این سخن - پس آن نامه پنهان به خواهرش داد
سخنهای خاقان همه کرد یاد - ز پیوند وز پند و نیکوسخن
چه از نو چه از روزگار کهن - چنین گفت کامد یکی نو سخن
که جاوید بر دل نگردد کهن - جهاندار خاقان بیاراستست
سخنها ز هر گونه پیراستست - بسازید تا ما ز ترکان و نهان
به ایران بریم این سخن ناگهان - سپهدار چین کان سخنها شنید
شد از خشم رنگ رخش ناپدید - سخنها برین گونه پیوند کن
ورگ پند نپذیردت بند کن - بریشان رسی هیچ تندی مکن
نخستین فراز آر شیرین سخن - همان را که او را بدان داشتست
سخنها ز اندازه بگذاشتست - به خوبی سخن گوی و بنوازشان
به مردانگی سر بر افرازشان - سخن هرچ گفتی تو پاسخ دهم
تو را اندرین رای فرخ نهم - که با او مرا هست چندی سخن
چه از نو چه از روزگار کهن - همیگفت پاداش آن نیکوی
بجای آورم چون سخن بشنوی - چنان ان که این خود نگفتم ز بن
مگر نیز باز آمدم زان سخن - نخستین سخن گفت بهرام گرد
به تیمار و درد برادر بمرد - شب تیره ایرانیان رابخواند
سخنهای آن کشته چندی براند - کنون روزگار سخن گفتن است
که گردوی ما رابجای تنست - که چونین سخن نیست جز کارزن
به ویژه زنی کو بود رای زن - زن چاره گر بستد آن نامه را
شنید آن سخنهای خود کامه را - زبهرام چندی سخن راندند
همی آب مژگان بر افشاندند - بخندید و گفت این سخن رابه رنج
ندارد کسی کش بود یار پنج - کنون چارهیی هست نزدیک من
مگو این سخن بر سر انجمن - فرستادهیی خواست شیرین سخن
که داند همه داستان کهن - فرستاده آمد بر زن چوگرد
سخنهای خسرو بدو یادکرد - نخواهم که گویند زیشان سخن
جز از تو اگر نو بود گر کهن - شنید آن سخن گردیه شاد شد
ز بیغارهی دشمن آزاد شد - سخن هرچ گویی دگرگون کنم
تن و جان مردم پر از خون کنم - به هرسو فرستید کارآگهان
بدان تا نماند سخن در نهان - از آن چار یک بهر موبد نهاد
که دارد سخنهای نیکو بیاد - دگر بهره شطرنج بودی و نرد
سخن گفت از روزگار نبرد - به نوبت و را پیش بنشاندی
سخنهای دیرینه برخواندی - ز موبد چو بشنید خسرو سخن
بخندید و کاری نو افگند بن - دبیر پسندیده را خواند پیش
سخن گفت با او ز اندازه بیش - پر اندیشه بد زان سخن شهریار
بران هفته کس را ندادند بار - ز خورشید بر چرخ تابندهتر
ز جان سخنگوی پایندهتر - یکی آرزو خواهم از شهریار
کجا آن سخن نزد او هست خوار - چو آن نامهی قیصر آمد ببن
جهاندار بشنید چندان سخن - چویک ماه شد نامه پاسخ نوشت
سخنهای با مغز و فرخ نوشت - سخنها که پرسیدم از دخترت
چنان دان که او تازه کرد افسرت - بدانستم و شاد گشتم بدان
سخن گفتن تاجور بخردان - بدین مسیحا بکوشد همی
سخنهای ما کم نیوشد همی - همه خواند بر ما یکایک دبیر
سخنهای بایسته و دلپذیر - کنون داستان کهن نو کنیم
سخنهای شیرین و خسرو کنیم - دگر کت ز دار مسیحا سخن
بیاد آمد از روزگار کهن - ز قیصر چو بیهوده آمد سخن
بخندد برین کار مرد کهن - ز کین نو آیین و کین کهن
مگر در جهان تازه گردد سخن - چو سالار شاه این سخنهای نغز
بخواند ببیند به پاکیزه نغز - همی نوکنم گفتهها زین سخن
ز گفتار بیدار مرد کهن - بود بیست شش بار بیور هزار
سخنهای شایسته و غمگسار - زبان کرد گویا بشیرین سخن
همیگفت زان روزگار کهن - چوگشت آن سخنهای موبد دراز
شهنشاه پاسخ نداد ایچباز - مگر پاسخ شاه یابیم باز
که امروزمان شد سخنها دراز - ز هر کشوری مهتران رابخواند
وزان تخت چندی سخنها براند - چواین نامور نامه آید ببن
زمن روی کشور شود پر سخن - ازان پس نمیرم که من زندهام
که تخم سخن من پراگندهام - کنون از مداین سخن نو کنم
صفتهای ایوان خسرو کنم - بدو گفت شاه این ز من درپذیر
سخن هرچ گویم ز من یادگیر - سگالید هر کاروزان پس کنید
دل مردم کم سخن مشکنید - بر انداخت باید پس آنگه برید
سخنهای داننده باید شنید - کنون از بزرگی خسرو سخن
بگویم کنم تازه روز کهن - گزین کرد خسرو پس آزاده یی
سخن گوی و دانا فرستاده یی - بدان مهتران گفت یک دل شوید
سخن گفتن هرکسی مشنوید - چو آگاه شد زان سخن شهریار
همیداشت آن کار دشوار خوار - بر شاه شد زاد فرخ چو گرد
سخنهای ایشان همه یاد کرد - چو زین روی و زان روی باشد سپاه
شود در سخن رای قیصر تباه - بشد زاد فرخ بگفت این سخن
رخ لشکر نو ز غم شد کهن - ز درگه یکی چاره گر برگزید
سخن دان و گویا چناچون سزید - هر آنکس که بشنید زو این سخن
بدانست کان تخت نوشد کهن - چنان کن که رومیت بیند کسی
بره بر سخن پرسد از تو بسی - رسیدند پس یک بدیگر فراز
سخن رفت چند آشکارا و راز - سخنهاش چون زاد فرخ شنید
مر او را ز ایرانیان برگزید - که آگه شدی زان سخن شهریار
به درگاه بر بود چون پرده دار - از آواز او شاه بیدار شد
دلش زان سخن پر ز آزار شد - ازان کاخترش به آسمان تیره بود
سخنهای او بر زمین خیره بود - بیایم بگویم سخن هرچ هست
وگرنه بپویم به سوی نشست - چو بشنید از زاد فرخ سخن
دلش بد شد از روزگار کهن - چو نزدیک او رفت تنها ببود
فراوان سخن گفت و خسرو شنود - سخن هرچ بشنیدی اکنون بگوی
پیامش مرا کمتر از آب جوی - بدان بد که کردی بهانه منم
سخن را نخست آستانه منم - سخن گوی خراد به رزین نخست
زبان را به آب دلیری بشست - به کاری کجا آمدستی بگوی
پس آنگه سخنهای من بازجوی - پیامی فرستم به نزد پدر
بگویم بدو این سخن در به در - گلینوش گفت این گرانمایه مرد
که داند سخنها همه یاد کرد - دوتن بایدم راد و نیکوسخن
کجا یاد دارم کارکهن - بیامد گلینوش نزد گوان
بگفت این سخن گفتن پهلوان - پیامی رسانید نزد پدر
سخن یادگیری همه در بدر - کجا رستم زال و اسفندیار
کزیشان سخن ماندمان یادگار - فراوان ز نامش سخن را ندیم
سرانجام باد آورش خواندیم - مرا آن زمان این سخن بد درست
ز دل مهربانی نبایست شست - سخن هرچ گفتی نه گفتارتست
مماناد گویا زبانت درست - سخنها نه از یادگار تو بود
که گفتار آموزگار تو بود - بر اوست با اختر تو بهم
نداند کسی زان سخن بیش و کم - پس از مرگ من یادگاری بود
سخن گفتن راست یاری بود - ز دار مسیحا که گفتی سخن
به گنج اندر افگنده چوبی کهن - اگر تو ندانی به موبد بگوی
کند زین سخن مر تو را تازه روی - نخستین که گفتی ز هرمز سخن
به بیهوده از آرزوی کهن - شما ای گرامی فرستادگان
سخن گوی و پر مایه آزادگان - چو اندیشه ایزدی داشتیم
سخنها همیخوار بگذاشتیم - تو داری بیاد این سخن بیگمان
اگر چند بگذشت بر ما زمان - ز من هر دو پدرود باشید نیز
سخن جز شنیده مگویید چیز - نگنجد تو را این سخن در خرد
نه زین بد که گفتی کسی برخورد - بخواندم یکی مرد هندی دبیر
سخنگوی و داننده و یادگیر - سخن خوب را نیم یک ماه نیز
ز راه درشتی نگوییم چیز - کجاآن سخنها به شیرین زبان
کجا آن دل و رای و روشن روان - بدو گفت روگر توانی بکن
وزین بیش مگشای لب بر سخن - چو برسم بدید اندر آمد بواژ
نه گاه سخن بود و گفتار ژاژ - سخن سنج بیرنج گر مرد لاف
نبیند ز کردار او جز گزاف - نباید سخن هیچ گفتن بروی
چه روی آید اندر زنی چاره جوی - چو آوردم این روز خسرو ببن
ز شیروی و شیرین گشایم سخن - که ای نامور بانوی بانوان
سخنگوی و دانا و روشن روان - سخنها که گفتی تو برگست و باد
دل و جان آن بدکنش پست باد - که یارد سخن گفتن از تو به بد
بدی کردن از روی تو کی سزد - ز گفتار چونین سخن شرم دار
چه بندی سخن کژ بر شهریار - بشد چهر بر چهر خسرو نهاد
گذشته سخنها برو کرد یاد - ز دادار نیکی دهش یاد کن
به پیش کس اندر مگو این سخن - چنین گفت کز آمدن چاره نیست
چو تو در زمانه سخن خواره نیست - بسی نامداران گشته کهن
بدان تا چگونه سرآید سخن - چنان برکنم بیخ او را ز بن
کزان پس نراند ز شاهی سخن - ورا خوش نیامد بدین سان سخن
به مهتر پسر گفت خامی مکن - شب تیره هر مزد شهران گراز
سخنها همیگفت چندان به راز - چه گفت آن سخنگوی مرد دلیر
چو از گردش روز برگشت سیر - ازیشان فرستاده آمد به من
سخن رفت هر گونه بر انجمن - سخن هرچ گفتم به مادر بگوی
نبیند همانا مرانیز روی - نه دهقان نه ترک و نه تازی بود
سخنها به کردار بازی بود - چو آگاه شد زان سخن یزگرد
ز هر سو سپاه اندر آورد گرد - یکی نامه سوی برادر به درد
نوشت و سخنها همه یاد کرد - جهان گر بر اندازه جویی همی
سخن بر گزافه نگویی همی - سخن گوی مردی بر مافرست
جهاندیده و گرد و زیبافرست - گرانمایه پیروزنامه به داد
سخنهای رستم همیکرد یاد - سخنهاش بشنید و نامه بخواند
دران گفتن نامه خیره بماند - ز جنی سخن گفت وز آدمی
ز گفتار پیغمبر هاشمی - ازو نامه بستد بخواننده داد
سخنها برو کرد خواننده یاد - سخن نزد دانندگان خوارنیست
تو را اندرین کار دیدار نیست - تو اکنون بدین خرمی بازگرد
که جای سخن نیست روز نبرد - شهنشاه گفت این سخن درخورست
مرا در دل اندیشهی دیگرست - تن خویش بر خیره رسوا مکن
که بر تو سر آرند زود این سخن - شنیدند ازو این سخن مهتران
بزرگان بیدار و کنداوران - چهارم سخن کین ارجاسپ بود
که ریزنده خون لهراسپ بود - به پنجم سخن کین هرمزد شاه
چو پرویز را گشن شد دستگاه - سپاه پراگنده راگرد کن
وزین سان که گفتی مگردان سخن - چو بشنید ماهوی بیدادگر
سخنها کجا گفت او را پسر - چو بشنید ازو آسیابان سخن
نه سردید از آن کار پیدانه بن - چنین گفت راهب که این کس ندید
نه پیش ازمسیح این سخن کس شنید - همه مهتران را ز لشکر بخواند
وزین گونه چندین سخنها براند - یکی پهلوان گفت کاین کار تست
سخن گر درستست گر نادرست - همه رازدارانش را پیش خواند
سخن هرچ بودش به دل در براند - جهاندیدگان را همه گرد کن
زبان تیز گردان به شیرین سخن - از آن پس نمیرم که من زندهام
که تخم سخن من پراگندهام - حسین قتیب است از آزادگان
که ازمن نخواهد سخن رایگان - چنانش ستایم که اندر جهان
سخن باشد از آشکار ونهان - چواین نامور نامه آمد ببن
ز من روی کشور شود پرسخن