«گمان» در غزلستان
- حافظ شیرازی
- «گمان» در غزلیات حافظ شیرازی
- به بزمگاه چمن دوش مست بگذشتم
چو از دهان توام غنچه در گمان انداخت - مردم دیده ز لطف رخ او در رخ او
عکس خود دید گمان برد که مشکین خالیست - در ره عشق نشد کس به یقین محرم راز
هر کسی بر حسب فکر گمانی دارد - ای دل طریق رندی از محتسب بیاموز
مست است و در حق او کس این گمان ندارد - دلی که با سر زلفین او قراری داد
گمان مبر که بدان دل قرار بازآید - یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر
کز آب هفت بحر به یک موی تر شوی - سعدی شیرازی
- «گمان» در غزلیات سعدی شیرازی
- اگر برهنه نباشی که شخص بنمایی
گمان برند که پیراهنت گل آکندست - ز ضعف طاقت آهم نماند و ترسم خلق
گمان برند که سعدی ز دوست خرسندست - گمان برند که در باغ عشق سعدی را
نظر به سیب زنخدان و نار پستانست - که گفت سعدی از آسیب عشق بگریزد
به دوستی که غلط می برد گمان ای دوست - ز آسمان آغاز کارم سخت شیرین می نمود
کی گمان بردم که شهدآلوده زهر ناب داشت - گر از دیار به وحشت ملول شد سعدی
گمان مبر که به معنی ز یار برگردد - از خیال آمدن و رفتنش اندر دل و چشم
با گمان افتم و گر خود به یقین می گذرد - چنین غزال که وصفش همی رود سعدی
گمان مبر که به تنها شکار ما باشد - تو گمان مبر که سعدی ز جفا ملول گردد
که گرش تو بی جنایت بکشی جفا نباشد - سعدی اگر نظر کند تا نه غلط گمان بری
کو نه به رسم دیگران بنده زلف و خال شد - تو را سماع نباشد که سوز عشق نبود
گمان مبر که برآید ز خام هرگز دود - گمان برند که در عودسوز سینه من
بمرد آتش معنی که بو نمی آید - بی دل گمان مبر که نصیحت کند قبول
من گوش استماع ندارم لمن یقول - که نه روی خوب دیدن گنهست پیش سعدی
تو گمان نیک بردی که من این گناه دارم - هرگزم این گمان نبد با تو که دوستی کنم
باورم این نمی شود با تو نشسته کاین منم - عجب دارم ز بخت خویش و هر دم در گمان افتم
که مستم یا به خوابم یا جمال یار می بینم - گمان از تشنگی بردم که دریا تا کمر باشد
چو پایانم برفت اکنون بدانستم که دریایی - ز کبر و ناز چنان می کنی به مردم چشم
که بی شراب گمان می برد که مخموری - چنان موافق طبع منی و در دل من
نشسته ای که گمان می برم در آغوشی - از من گمان مبر که بیاید خلاف دوست
ور متفق شوند جهانی به دشمنی - گمان مبر که بداریم دستت از فتراک
بدین قدر که تو از ما عنان بگردانی - سر ارادت سعدی گمان مبر هرگز
که تا قیامت از این آستان بگردانی - خیام نیشابوری
- «گمان» در رباعیات خیام نیشابوری
- مولوی
- «گمان» در دیوان شمس - غزلیات مولوی
- داشت مرا چو جان خود رفت ز من گمان بد
بر كتفم نهاد او خلعت نورسیده را - ای تو به نور مستقل وی ز تو اختران خجل
بس دودلی میان دل ز ابر گمان چرا چرا - هر چیز گمان بردم در عالم و این نی
كاین جاه و جلالست خدایی نظری را - گمان او بسستش زهر قاتل
كه در قند تو دارد بدگمانها - بر غیر خدا حسد نیارد
آن كس كه گمان برد خدا را - ور تو ز گمان ما برونی
پس زنده ز كیست این گمانها - چو عدواید تو گردد چو كرم قید تو گردد
چو یقین صید تو گردد بدران دام گمان را - در گمان و وسوسه افتاده عقل
زانك تو فوق گمانی فاسقنا - این در گمان نبود در او طعن میزدیم
در هیچ آدمی منگر خوار ای كیا - هزارساله گذشتی ز عقل و وهم و گمان
تو از كجا و فشارات بدگمان ز كجا - خیال دوست تو را مژده وصال دهد
كه آن خیال و گمان جانب یقین كشدا - ز اول عشق من گمان بردم
كه تصور كنم ختام تو را - جای آن هست ار گمان بد بریم
ز آنك بیمكری امین جستیم نیست - در وحشتی بماند كه تن را گمان نبود
جان رفت جانبی كه بدان جا گمان نرفت - ولیك مرغ قفص از هوا كجا داند
گمان برد ز نژندی كه خود مرا پر نیست - به جای دارو او خاك میزند در چشم
بدان گمان كه مگر سرمه است و خاك و دواست - تو را كه در دو جهان مینگنجی از عظمت
ابوهریره گمان چون برد در انبانت - آن كه ز دیو زاده بد دست جفا گشاده بد
هیچ گمان مبر كه او در بر حور میرود - هیچ دلی نشان دهد هیچ كسی گمان برد
كاین دل من ز آتش عشق كسی چه میشود - فارس چو تویی باید ای شاه سوار من
كز وهم و گمان زان سو میراند و میتازد - ای قوم گمان برده كه آن مشعلهها مرد
آن مشعله زین روزن اسرار برآمد - هر سو نگران تست دلها
وان سو كه تویی گمان ندارد - آن گمان ترسا برد ممن ندارد آن گمان
كو مسیح خویشتن را بر چلیپا میكشد - سر خود پیش فكنده چو گنه كار تو عرعر
كه خطا كرد و گمان برد كه بالای تو دارد - گل صدبرگ به پیش تو فروریخت ز خجلت
كه گمان برد كه او هم رخ رعنای تو دارد - تو بخند خنده اولی كه روان شوی به مولی
كرمش روا ندارد به كریم بدگمان شد - من گمانم تو عیان پیش تو من محو به هم
چون عیان جلوه كند چهره گمان برخیزد - من گمانم تو عیان پیش تو من محو به هم
چون عیان جلوه كند چهره گمان برخیزد - از حصار فلكی بانگ امان میخیزد
وز سوی بحر چنین موج گمان میآید - كی گمان دارد كه او دزدی كند
خاصه شه صوفی شد آمد مو سترد - نه پیك تیزرو اندر وجود مرغ گمانست
یقین بدان كه یقین وار از گمان بگریزد - گمان عارف در معرفت چو سیر كند
هزار اختر و مه اندر آن گمان نرسد - به روز مرگ چو تابوت من روان باشد
گمان مبر كه مرا درد این جهان باشد - كدام دانه فرورفت در زمین كه نرست
چرا به دانه انسانت این گمان باشد - ولی چو مست كنی مر مرا غلط گردم
گمان برم كه امیرم چرا شوم منقاد - تنی كه تابش خورشید جان بر او آید
گمان مبر كه سر سایه هما دارد - ز مستیاش چه گمان بردمی كه بعد از می
ز هجر عربده كن آن خمار بازآید - ورای عشق هزاران هزار ایوان هست
ز عزت و عظمت در گمان نمیآید - تو گمان میبری كه شیران نیز
چون سگان از برون در میرند - نشوم شاد اگر گمان دارم
كه گهی شاد و گاه غمگینید - نشوم شاد اگر گمان دارم
كه گهی شاد و گاه غمگینید - چون ز عقل و جان و دل برخاستی بیرون شدی
این یقین و این عیان هم در گمانست ای پسر - صنما این چه گمانست فرودست حقیر
تا بدین حد مكن و جان مرا خوار مگیر - نیست را هست گمان بردهای از ظلمت چشم
چشمت از خاك در شاه شود خوب و منیر - این هم از مكر كه تا درفكند مسكینی
كه بر او رحم كند او به گمان و پندار - چون ز عقل و جان و دل برخاستی
این یقین هم در گمانست ای پسر - گمان خواجه چنانست كه خواجه بهتر گشت
ولیك هست چو بیمار دق واپستر - چون تو گمانی ابدا خایفی از روز یقین
عین گمان را تو به سر عین یقین دان و مترس - خواجه غلط كردهای در صفت یار خویش
سست گمان بودهای عاقبت كار خویش - بقا اندر بقا باشد طریق كم زنان ای دل
یقین اندر یقین آمد قلندر بیگمان ای دل - شنودی شمس تبریزی گمان بردی از او چیزی
یكی سری دل آمیزی تو را آمد عیان ای دل - تا كه كبود است صبح روز بود در گمان
چونك بشد نیم روز نیست دگر قیل و قال - لذت تازیانهام كی برسد به لاشهاش
چون كه گمان برد كه من بهر فناش می زنم - در دل هر فغان او چاشنی سرشتهام
تا نبری گمان كه من سهو و خطاش می زنم - آنك كسی گمان نبرد رفت گمان من بدو
تا كه چنین به عاقبت بر سر آن گمان شدم - تریاق جهان دید و گمان برد كه زهر است
ای مژده دلی را كه ز پندار خریدیم - این بام فلك كه مجمع جانهاست
ز آن خوشتر بد كه من گمان بردم - در من ز كجا رسد گمانها
سبحان الله كجا فتادم - فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
تو گمان داشتی ای جان كه مگر رفتم و مردم - ز فراق جان من گر ز دو دیده در فشاند
تو گمان مبر كه از وی دل پرگهر ندارم - فلسفی زین بخورد فلسفهاش غرق شود
كه گمان داشت كه ما زان علل فاسدهایم - متفرق شود اجزای تو هنگام اجل
تو گمان برده كه جمعیت اجزا نكنم - ور زان كه در گمانی نقش گمان ز من دان
زان نقش منكران را در قعر می كشانم - خموش كردم تا وقت خلوت تو رسد
ولی مبر تو گمان بد ای گرفتارم - چو آفتاب رخ تو بتافت بر رخ من
گمان فتاد رخم را كه هم عذار توام - چو سیمبر به صفا تنگمان به بر گیرد
فلك كه كره تند است ماش رام كنیم - به حق آنك گمانهای بد فرستی تو
به هدهدی كه بخواهی كه جان ببر زین دام - در من از این خوشتر نگر كب حیاتم سر به سر
چندین گمان بد مبر ای خایف از اهلاك من - لاف زدم كه هست او همدم و یار غار من
یار منی تو بیگمان خیز بیا به غار جان - تا چه خیال بستهای ای بت بدگمان من
تا چو خیال گشتهام ای قمر چو جان من - چون رسید این جا گمانم مست شد
دل گرفته خوش بغلهای گمان - در گمان افتد دلم زین واقعه
این دل ترسان بدپندار من - به حق این سه و آن چار رو ترش نكنی
كه تا نیفتد این دل به صد هزار گمان - از می این جهانیان حق خدا نخوردهام
سخت خراب میشوم خائفم از گمان تو - گمان خاینی می بر تو بر جان امین شكلت
كه گر تو ساده دل باشی ندارد سود امینی تو - خورشید معینت شد اقبال قرینت شد
مقصود یقینت شد بیشك و گمان برگو - ز تو دلها پر از نور یقین است
یقین را از گمان گویم زهی رو - چو سجده كرد آیینه مر او را
بر آن آیینه زنگار گمان كو - تاج و تختی كاندرون داری نهان ای نیكبخت
در گمان كیقباد و سنجر و سهراب كو - گمان برد كه مگر جرم او طمع بودهست
نه بلك خس طمعی بود آن جریمت او - جان عزیزان گشته خون تا عاقبت چون است چون
از بدگمانی سرنگون در انتها آویخته - هر كی بدان گمان برد از كف مرگ جان برد
آنك نگویم آن برد اینت عظیم منزله - چنین اندیشه را هر كس نهد دامی به پیش و پس
گمان دارد كه درگنجد به دام و شست اندیشه - ای دریغا ای دریغا ای دریغا ای دریغ
بر چنان چشم عیان چشم گمان بگریسته - روز خندان در رخ عین الیقین
كافرستان گمان را شب شده - سر دل تو جز ولا تا نبود كه بیگمان
بر سر بینیت كند سر دلت علامتی - هر چه كه میدهی بده بیخبر آن كسی كه او
بر تو گمان برد كه تو بهر گزند میدهی - چو من دزدی بدم رهبر طمع كردم بدان گوهر
برآوردم یكی شكلی كه بیرون از گمانستی - لطیفان و ظریفانی كه بودستند در عالم
رمیده و بدگمان بودند همچون كبك كهساری - صد نور یقین سجده كن روی چو ماهش
كی سوی مهش راه بزد ابر گمانی - مرا هر لحظه قربان است جانی
تو را هر لحظه در بنده گمانی - كه را بود این گمان كه بازیابیم
نشانی زین چنین فتنه نشانی - مرا هر لحظه منزل آسمانی
تو را هر دم خیالی و گمانی - همه از دست دل فریاد كردند
فتادم زین حدیث اندر گمانی - ای داده تو عقل بدگمان را
بر بام دماغ پاسبانی - من گمانها داشتم اندر وفای لطف تو
لیك در وهمم نیامد این وفا شاد آمدی - شه و شاهین جلالی كه چنین باپر و بالی
نه گمانی نه خیالی همه عینی و عیانی - بدگمان باشد عاشق تو از اینها دوری
همه لطفی و ز سر لطف دگر آغازی - در گمانی ز معاد خود و از مبدا خود
شودت عین چو با اهل عیان نستیزی - چون كه قاف یقین راسخ و بیلرزه بود
در گمانی تو مگر كه چو كمان میلرزی - تن زنم زیرا ز حرف مشكلش
هر كسی را صد گمان آید همی - با یقین پاكشان بسرشتهای
چونشان اندر گمان افكندهای - تا گمان آید كه بر تو ظلم رفت
چون ضعیفان شور و شكوی میكنی - گه گه گمان بریم كه این جمله فعل ماست
این هم ز توست مایه پندار ما تویی - گر صد هزار خلق تو را رهزند كه نیست
اندر گمان مباش كه آن است آن یكی - گفت مرا می خوری یا چه گمان میبری
كیست برون از گمان جز دل ربانیی - تو خویش درد گمان بردهای و درمانی
تو خویش قفل گمان بردهای كلیدستی - گمان كه جزو یقینست شد یقین ز یقین
وگر جدا هلیش از یقین گمان داری - بگفت حیله مكن هین گمان مبر كه اگر
تن تو حیله شدی سر به سر ز ما رستی - گره را تو بگشا ایا شمس تبریز
گره از گمانست و تو صد عیانی - گمانهای ناخوش برد بر تو دلها
نداند كه تو حاضر هر گمانی - گمان میبری و این یقین و گمان
گمان میبرم من كه مانا تویی - «گمان» در دیوان شمس - رباعیات مولوی
- نتوان به گمان دشمن از دوست برید
نتوان به خیالی ز حقیقت برخاست - در عشق توام وفا قرین میباید
وصل تو گمانست و یقین میباید - در عشق توم وفا قرین میباید
وصل تو گمانست، یقین میباید - لاحول همی کنم ولیکن لاحول
در عشق گمان مکن که سودی دارد - خواهی که برون روم مرا بگشا در
ور نگشائی گمان بد نیز مبر - من دوش بدیدم کمرت را ز میان
هان تا نبری گمان بد بر دگران - معشوق من از همه نهانست بدان
بیرون ز کمان هر گمانست بدان - دل در تو گمان بد بر دور از تو
این نیز ز ضعف خود برد دور از تو - فردوسی
- «گمان» در شاهنامه فردوسی
- ز نام و نشان و گمان برترست
نگارندهی بر شده پیکرست - سه پاس تو چشم است وگوش و زبان
کزین سه رسد نیک و بد بیگمان - کی نامور سر سوی آسمان
برآورد و بدخواست بر بدگمان - چو دانسته شد چاره ساز آن زمان
به خیره مترس از بد بدگمان - چنین داد پاسخ ورا پیشکار
که ایدون گمانم من ای شهریار - ترا باد پیروزی از آسمان
مبادا بجز داد و نیکی گمان - همه دست برداشته به آسمان
همی خواندندش به نیکی گمان - مبر خود به مهر زمانه گمان
نه نیکو بود راستی در کمان - بیامد به کردار باد دمان
سری پر ز پاسخ دلی پرگمان - همی جست آن روز تا شب زمان
نه آگاه دژدار از آن بدگمان - وگر هیچ کژی گمانی برم
به زیر پی پیلتان بسپرم - که بگشاد زین گونه تیر از کمان
چه سنجد به پیش اندرش بدگمان - شود رام گویی منوچهر شاه
جوانی گمانی برد یا گناه - اگر شاه رابد نگردد گمان
نباشد ازو ننگ بر دودمان - ترا خود خرد زان ما بیشتر
روان و گمانت به اندیشتر - دل روشنم بر تو شد بدگمان
بگویی مرا تا زهی گر کمان - چنین است و این بر دلم شد درست
همین بدگمانی مرا از نخست - که نوشه زی ای شاه تا جاودان
ز جان تو کوته بد بدگمان - گمانم چنان بد که سندان سرش
که شد دوخته مغز تا مغفرش - چنان آمدم شهریارا گمان
کزو کوه زنهار خواهد بجان - می و مجلس آراست و شد شادمان
جهان پاک دید از بد بدگمان - گمانی چنان بردم ای شهریار
که دارم مگر آتش اندر کنار - به کابل بباش و به شادی بمان
ازین پس مترس از بد بدگمان - گسی کردمش با دلی شادمان
کزو دور بادا بد بدگمان - ز من خواست پیمان و دادم زمان
که هرگز نباشم بدو بدگمان - که من در دل ایدون گمانم همی
که آمد به تنگی زمانم همی - ز نارفتن کار نوذر همان
یکایک بگفتند با بدگمان - یکی را به بستر برآید زمان
همی رفت باید ز بن بیگمان - به جایی توان مرد کاید زمان
بیاید زمان یک زمان بیگمان - کزین رزم وز مرگمان چاره نیست
زمی را جز از گور گهواره نیست - که قارن رها یافت از وی به جان
بران درد پیچید و شد بدگمان - گر از آمدن دم زنی یک زمان
برآید همی کامهی بدگمان - ترا هرک یازد به تیر و کمان
شکسته کمان باد و تیره گمان - روانش گمان نیایش نداشت
زبانش توان ستایش نداشت - تو افتادهای بیگمان در گمان
یکی راه برگیر و بفگن کمان - گمانم چنان بد که او شد نگون
کنون آید از کوههی زین برون - گمانش چنان شد که گردان سپهر
به گیتی مراو را نمودست چهر - که از ما به افراسیاب این زمان
همانا رسید آگهی بیگمان - سر پل بگیرم بدان بدگمان
بدارمش ازان سوی پل یک زمان - برانگیخت الکوس شبرنگ را
به خون شسته بد بیگمان چنگ را - گمانی چنان برد کو رستمست
بدانست کز تخمهی نیرمست - چو رستم به گفتار او بنگرید
ز بدها گمانیش کوتاه دید - به توران چو هومان و چون بارمان
دلیر و سپهبد نبد بیگمان - چو روی اندر آرند هر دو بروی
تهمتن بود بیگمان چارهجوی - همی می خورد با لب شیربوی
شود بیگمان زود پرخاشجوی - که شهر و دلیران و لشکر گمان
به دیگر سخنها برند این زمان - من ایدون گمانم که تو رستمی
گر از تخمهی نامور نیرمی - دل رستم اندیشهای کرد بد
که کاووس را بیگمان بد رسد - گمانی برم من که او رستمست
که چون او بگیتی نبرده کمست - یکی از دلی و دوم از زمان
سوم از جوانمردیش بیگمان - گمانشان چنان بد که او کشته شد
سرنامداران همه گشته شد - شود پشت رستم به نیرو ترا
هلاک آورد بیگمانی مرا - چو هشیار گردد پدر بیگمان
سواری فرستد پس من دمان - گمانی چنان برد کاو را پدر
پژوهد همی تا چه دارد به سر - که بسیاردان است و چیره زبان
هشیوار و بینادل و بدگمان - دگر نیزه و گرز و تیر و کمان
که چون پیچم اندر صف بدگمان - سر بانوانی و هم مهتری
من ایدون گمانم که تو مادری - دل شاه کاووس شد بدگمان
برفت و در اندیشه شد یک زمان - ازان کار شد پیلتن بدگمان
کزان گونه گرسیوز آمد دمان - گمان و دل و دانش و رای من
چنینست اندیشه بر جای من - پس اندیشه کرد اندر آن یک زمان
همی داشت بر نیک و بد بر گمان - کجا برترست از مکان و زمان
بدو کی رسد بندگی را گمان - چرا بر گمان زهر باید چشید
دم مار خیره نباید گزید - بکوشید تا بر زه آرد کمان
نیامد برو خیره شد بدگمان - همی بود بر پیش او یک زمان
بدو گفت سالار نیکوگمان - تو دل را بجز شادمانه مدار
روان را به بد در گمانه مدار - نگهبان او من بسم بیگمان
همی بنگرم تا چه گردد زمان - بر شاه رفتی زمان تا زمان
بداندیشه گرسیوز بدگمان - ندانی تو خوی بدش بیگمان
بمان تا بیاید بدی را زمان - نباید که فردا گمانی بری
که من بودم آگاه زین داوری - خردمند گر مردم بدگمان
نداند کسی چارهی آسمان - بیامد به در پهلوان شادمان
بدل بر همه نیک بودش گمان - همی در گمان افتد از نام خویش
نیندیشد از کار فرجام خویش - سه فرسنگ چون اژدهای دمان
تهمتن همی شد پس بدگمان - نوندی برافگن هم اندر زمان
بر شوم پیزادهی بدگمان - کنون ای خردمند بیدار دل
مشو در گمان پای درکش ز گل - چنین گفت پیران ازان پس به شاه
که کلباد شد بیگمان با سپاه - گمان برد کاو گیو رایافتست
به پیروزی از پیش بشتافتست - که من بیگمانم که افراسیاب
بیاید دمان تا لب رود آب - گمانی نبردم که هرگز نهنگ
ز دریا بران سان برآید به جنگ - سزد گر گمانی برد بر سه چیز
کزین سه گذشتی چه چیزست نیز - بنام و نشانش ندانم همی
ز گودرزیانش گمانم همی - گمانی همی آن برم بر سرش
زره تا میان خسروانی برش - اگر مرگ باشد مرا بیگمان
بوردگه به که آید زمان - و دیگر کزان بدگمان بدسپاه
که فرخ برادر نبد نزد شاه - گر ایدونک بیچارهای را زمان
بدست تو آمد مشو در گمان - چو کاموس گو را سرآمد زمان
همانگاه برد این دل من گمان - بپاداش جان خواهد از من همی
سر بدگمان خواهد از من همی - ندارید ازین اگهی بیگمان
که ایدر شما را سرآمد زمان - گرفتند هر کس کمند و کمان
بدان تا که باشد چنین بدگمان - چنین گفت کای شاه پیروزگر
تو بر من به سستی گمانی مبر - فرستاد پاسخ هم اندر زمان
کت آمد بدست آنچ بردی گمان - نهادند خوان و خورش گونه گون
همی ساختند از گمانی فزون - بفرزند گفت این جوانی چراست
بنیروی خویش این گمانی چراست - ببار آورد شاخ دین و خرد
گمانش بدانش خرد پرورد - که شاه از گمان و توان برترست
چو بر تارک مشتری افسرست - کتایون بدو گفت کای بدگمان
مشو تیز با گردش آسمان - بیاید هماکنون ز نخچیرگاه
بما بر بود بیگمانیش راه - چنان هم که کار مرا کرد خوب
کند بیگمان کار این مرد خوب - گمانم که هست از نژاد بزرگ
که پرخاش جویست و گرد و سترگ - گمانی برم گفت کان گرد ماه
که روشن بدی زو همه رزمگاه - بدین سان ببوده سراسر جهان
به گیتی شده گم بد بدگمان - چو از رازدار این شنیدم نخست
نیامد مرا این گمانی درست - به جان تو ای شاه گر بد به دل
گمان بردهام پس سرم بر گسل - پس آگاهی آمد به سالار چین
که شاه از گمان اندرآمد به کین - نبردی به پیوند او کس گمان
پر اندیشه گشت این دل شادمان - ز زین اندر آویخت اسفندیار
بدان تا گمانی برد گرگسار - بدان آهن از جان اسفندیار
نبردی گمانی به بد روزگار - فراوان همانست و کمتر همان
چو حلقهست بر در بد بدگمان - بیابید هم بیگمان آگهی
ازین نامور فر شاهنشهی - نگردد فرامش به دل رنجتان
نماند تهی بیگمان گنجتان - به دریا فگندش هماندر زمان
خور ماهیان شد تن بدگمان - تن آنگه شود بیگمان ارجمند
سزاوار شاهی و تخت بلند - هرانگه که آید گمانتان که من
رسیدم بدان پاکرای انجمن - کنون بیگمان باز باید شدن
ندانم کزین پس چه شاید بدن - بباشد همه بودنی بیگمان
نجستست ازو مرد دانا زمان - مرا گر به زاول سرآید زمان
بدان سو کشد اخترم بیگمان - به موبد چنین گفت کین مرد کیست
من ایدون گمانم که گشتاسپیست - ازین خواهش من مشو بدگمان
مدان خویشتن برتر از آسمان - و دیگر یکی دیو بد بدگمان
تنش بر زمین و سرش به آسمان - به ایران بد افراسیاب آن زمان
جهان پر ز درد از بد بدگمان - مگر کاسمانی سخن دیگرست
که چرخ روان از گمان برترست - به تن رنج کاری تو بر دست خویش
جز از بدگمانی نیایدت پیش - که تا تو رسیدی به تیر و کمان
نبد بر تو ابلیس را این گمان - چو او دست بردی به سوی کمان
نرستی کس از تیر او بیگمان - ور ایدونک او را بیامد زمان
نیندیشی از پوزش بیگمان - گمانی نبردم که رستم ز راه
به ایوان کشد ببر و گبر و کلاه - چه آمد برین تخمه از چشم بد
که بر بدکنش بیگمان بد رسد - بدو گفت کای سگزی بدگمان
نشد سیر جانت ز تیر و کمان - بدو گفت رستم که با آسمان
نتابد بداندیش و نیکی گمان - سپهر آفریدی و اختر همان
همه نیکویی باد ما را گمان - به چیزی که آید کسی را زمان
بپیچد دلش کور گردد گمان - زواره همان و سپاهش همان
سواری نجست از بد بدگمان - چه گردی همی گرد تیر و کمان
به خردی چرا گشتهای بدگمان - همان زخم چوگان و تیر و کمان
هنرجوی دور از بد بدگمان - ز نیک و بد لشکر آگاه بود
ز بدها گمانیش کوتاه بود - چنین گفت کز گردش آسمان
نیابد گذر مرد نیکیگمان - از اندازهی کهتران برتری
من ایدون گمانم که اسکندری - نگهبان فرستاد هم در زمان
به نزدیکی خیمهی بدگمان - چنین گفت دارا که هم بیگمان
ز ما بود بر ما بد آسمان - دگر گفت کز گردش آسمان
خردمند برنگذرد بیگمان - هیونی ز کرمان بیامد دوان
به نزدیک اسکندر بدگمان - بد و نیک هم بگذرد بیگمان
رهایی نباشد ز چنگ زمان - جهان مرد و آب از پس او دوان
چه گوید بدین خواب نیکی گمان - ترا گفتم از دانش آسمان
زدایم دلت تا شوی بیگمان - خریدار گردم ترا من به جان
شوی بیگزند از بد بدگمان - بدو گفت کز خفت و خیز زنان
جوان پیر گردد به تن بیگمان - چو پیروز بودیم تا این زمان
به هرجای بر لشگر بدگمان - سکندر پس لشکر بدگمان
همی تاخت بر سان باددمان - ملک بود قیطون به مصر اندرون
سپاهش ز راه گمانی فزون - به رای و به گفتار نیکی گمان
نبینی به مانند او در جهان - گرین آمدنت از پی خواستهست
خرد بیگمان نزد تو کاستهست - بترسید و پرسید زان ترجمان
که ای مرد بیدار نیکی گمان - تو زیشان مکن کشی و برتری
که گر ز آهنی بیگمان بگذری - فرستاده شد با سکندر به راه
گمانی که بردی که اویست شاه - همه روی را سوی درگه کنند
ز بدها گمانیش کوته کنند - گر آید یکی روشنک را پسر
بود بیگمان زنده نام پدر - روانم روان ترا بیگمان
ببیند چو تنگ اندر آید زمان - ببینی بدین داد و نیکی گمان
که او خلعتی یابد از آسمان - که نشنید کاسکندر بدگمان
چه کرد از فرومایگی در جهان - گمانی نبردم که از اردشیر
یکی نامجوی آید و شهرگیر - جهاندار زان لرزه شد بدگمان
پراندیشه از گردش آسمان - چو آن مرغ بر پست بگذاشتند
گمانی همی خیره پنداشتند - همانگاه مرغ آن بخورد و بمرد
گمان بردن از راه نیکی ببرد - پس اندیشه کرد آنک دشمن بسیست
گمان بد و نیک با هرکسیست - بود بیگمان پاک فرزند من
ز تخم و بر و پاک پیوند من - کنون بیگمان تشنه باشد ستور
بدین ده رود اندرون آب شور - به نیروی شاپور شاه اردشیر
شود بیگمان آب در چاه شیر - به پیروزی اندر به یزدان گرای
که او باشدت بیگمان رهنمای - که ما زنده اندر زمان توایم
به هر کار نیکی گمان توایم - وگر بیم داری به دل یک زمان
شود خیره رای از بد بدگمان - وگر شاه با داد و فرخ پیست
خرد بیگمان پاسبان ویست - سهی سرو او گشت همچون کمان
نه آن بود کان شاه را بدگمان - وگر بردباری ز حد بگذرد
دلاور گمانی به سستی برد - بباشد همه بودنی بیگمان
نتابیم با گردش آسمان - کزین مرد چینی و چیرهزبان
فتادستم از دین او در گمان - نگنجد جهانآفرین در گمان
که او برترست از زمان و مکان - سخن گفت مرد گشادهزبان
جهاندار شد زان سخن بدگمان - سرانجام مرگ آیدت بیگمان
اگر تیرهای گر چراغ جهان - که ایدر بماند همه رنج ما
به دشمن رسد بیگمان گنج ما - ودیگر که چوگان و تیر و کمان
همان گردش رزم با بدگمان - بخواهد همان دخترش از پدر
نهد بیگمان بر سرش تاج زر - ز نادانی آمد گنهکاریم
گمانم که دیوانه پنداریم - چنین داد پاسخ که ایدو گمان
که خوردی و گشتی ازو شادمان - چنانچون گمانم هم از آب سرد
ببخشای ای مرد آزادمرد - که با کیست زینگونه تیر و کمان
بداندیش گر مرد نیکی گمان - زمستان و سرما و باد دمان
به پیش آیدت یک زمان بیگمان - به دستت گرفتار شد بیگمان
چو بشکست پیمان شاه جهان - بدان مایه لشکر که برد این گمان
که یزدان گشاید در آسمان - شگفتیست این کز گمان بگذرد
هم از رای داننده مرد خرد - کنون بر نشستم بر گاه اوی
به مینو کشد بیگمان راه اوی - تو اندر گمانی ز نیروی خویش
همی پیش دریا بری جوی خویش - چنین گفت شنگل که تیر و کمان
ستون سواران بود بیگمان - ز بهرام شنگل شد اندرگمان
که این فر و این برز و تیر و کمان - برادر توی شاه را بیگمان
بدین بخشش و زور و تیر و کمان - فرستمش فردا بر اژدها
کزو بیگمانی نیابد رها - چو از مهرشان شنگل آگاه شد
ز بدها گمانیش کوتاه شد - کنون چون دلاور سواری شدست
گمانم که او شهریاری شدست - مرا از به و بتر آگه کنید
ز بدها گمانیم کوته کنید - زمانهبرست از بد بدگمان
به هرجای بر زه نهاده کمان - چنان دان که نادانتری آن زمان
مشو بر تن خویش بر بدگمان - دو مرد خردمند نیکو گمان
به دوزخ فرستیم هر دو روان - بباشد همه بیگمان هرچ گفت
چه بر آشکار و چه اندر نهفت - بدو گفت کسری چو یابم زمان
بگویم که کژست یکسر گمان - اگر پادشا را بود پیشه داد
بود بیگمان هر کس از داد شاد - گر از پوست درویش باشد خورش
ز چرمش بود بیگمان پرورش - به گرز و به شمشیر و تیر و کمان
بدانند پیچید با بدگمان - ازان کو همآواز و هم کیش اوست
گمانند قیصر بتن خویش اوست - که گر زو خورد بیگمان روی و سنگ
بریزد هم اندر زمان بیدرنگ - جهان را نباید سپردن ببد
که بر بد گمان بیگمان بد رسد - گماند کزو بگذری راه نیست
و گر در زمانه جز او شاه نیست - مبر زین سن جز به نیکی گمان
مشو تیز باگردش آسمان - ببر هرچ باید به نزدیک رای
کزو بایدت بیگمان رهنمای - بدانش بود بیگمان زنده مرد
چودانش نباشد بگردش مگرد - چو بر مرده بپراگند بیگمان
سخنگوی گرددهم اندر زمان - گمانی چنان برد کو را بخواب
خورش کرد بر پرورش برشتاب - نه این پای دارد بگیتی نه آن
سرآید همی نیک و بد بیگمان - ازان پس چو سستی گمانی برد
وز اندازه گفتار او بگذرد - سخن چون یک اندر دگر بافتی
ازو بیگمان کام دل یافتی - اگر بدگمانی گشاید زبان
توتندی مکن هیچ با بدگمان - چه قیصر چه خاقان چو آید زمان
بخاک اندر آید سرش بیگمان - گماند که ما را همو دوست نیست
اگر چند او را پی و پوست نیست - اگر یادگیری چنین بیگمان
گشادست برتو در آسمان - دگر آنک پرسد ز کار زمان
زمانی کزو گم شود بدگمان - وگر شهریارت بود دادگر
تو بر وی بسستی گمانی مبر - بدانست کان خوان زمان ویست
همان راستی در گمان ویست - بران بدگمان شد دل پاک اوی
که زهرست بر خوان تریاک اوی - بیامد خداوندش اندر زمان
بدان مرد گفت ای بد بدگمان - مرا ز آشتی سودمندی بود
خرد بیگمان تاج بندی بود - بریزند هم بیگمان خون تو
همین جستن تخت وارون تو - ایا مرد بدبخت وبیدادگر
بنابودنیها گمانی مبر - بجوشد همی برتنت بدگمان
زمانه بخشم آردت هر زمان - پسر بیگمان از پدر تخت یافت
کلاه و کمر یافت و هم بخت یافت - بدین گیتی اندر بزی شادمان
تن آسان و دور از بد بدگمان - بدو گفت گردوی که آری همان
نبردست هرگز به نیکی گمان - چو بر شاه گیتی شود بدگمان
ببایدش کشتن هم اندر زمان - که من بیگمانم کزین راز ما
وزین ساختن در نهان سازما - به بندوی و گستهم گفت آن زمان
که اکنون شدم زین سخن بدگمان - چو بند وی شد بیگمان کان سپاه
همیبازنشناسد او را ز شاه - اگر چند بد گردد این بدگمان
همانش بدست تو باشد زمان - بدو گفت خسرو تویی بیگمان
زتخت پدرگشته نا شادمان - یکایک چوآیند هم در زمان
فرستیم نزدیک تو بی گمان - شما را زبان داد باید همان
که بر ما نباشد کسی بدگمان - چنان بد که در کوه چین آن زمان
دد و دام بودی فزون از گمان - یکی ناگهان مرگ بود آن نه خرد
که کس در جهان ز آن گمانی نبرد - که خود بیگمان از پس من سران
بیایند با گرزهای گران - ز گنجش من ایدر شوم شادمان
کزو دور بادا بد بدگمان - به موبد چنین گفت شاه آن زمان
که بر ما مبر جز به نیکی گمان - بدو گفت خسرو که چندین زمان
چرا خواهی از من توای بدگمان - که ای زیردستان شاه جهان
مباشید تیره دل و بدگمان - مباشید جز یک دل و یک زبان
مگویید کز ما که شد بدگمان - به شیرین چنین گفت که آمد زمان
بر افسون ما چیره شد بدگمان - چو روشن شود دشمن چاره جوی
نهد بیگمان سوی این کاخ روی - تواین جوشن و خود و گبر و کمان
چه داری همی کیستت بد گمان - تو داری بیاد این سخن بیگمان
اگر چند بگذشت بر ما زمان - ز من هرچ گویند زین پس همان
شوند این گره بر تو بر بد گمان - شد این تخمهی ویران و ایران همان
برآمد همه کامهی بدگمان - چنین گفت خسرو که آمد زمان
بدست فرومایهی بدگمان - همه بدگمانان به زندان شدند
به ایوان آن مستمندان شدند - ستاند ز تو دیگری را دهد
جهان خوانیش بیگمان بر جهد - گمانند کاین بیش بیرون شود
ز دشمن زمین رود جیحون شود - دگر گفت کز گردش آسمان
پژوهنده مردم شود بدگمان - جهانی مکن پر ز نفرین خویش
مشو بد گمان اندر آیین خویش - نگر تا چه گویی بپرهیز ازین
مشو بد گمان با جهان آفرین - برهنه شود درجهان زشت تو
پسر بدرود بیگمان کشت تو - اگر شاه ایران شود دشمنت
ازو بد رسد بیگمان برتنت