«دیوانه» در غزلستان
- حافظ شیرازی
- «دیوانه» در غزلیات حافظ شیرازی
- عقل اگر داند که دل دربند زلفش چون خوش است
عاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ما - عقل دیوانه شد آن سلسله مشکین کو
دل ز ما گوشه گرفت ابروی دلدار کجاست - گفتم آه از دل دیوانه حافظ بی تو
زیر لب خنده زنان گفت که دیوانه کیست - شاهد عهد شباب آمده بودش به خواب
باز به پیرانه سر عاشق و دیوانه شد - بباختم دل دیوانه و ندانستم
که آدمی بچه ای شیوه پری داند - باز مستان دل از آن گیسوی مشکین حافظ
زان که دیوانه همان به که بود اندر بند - آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه کار به نام من دیوانه زدند - من دیوانه چو زلف تو رها می کردم
هیچ لایقترم از حلقه زنجیر نبود - من که عیب توبه کاران کرده باشم بارها
توبه از می وقت گل دیوانه باشم گر کنم - دل دیوانه از آن شد که نصیحت شنود
مگرش هم ز سر زلف تو زنجیر کنم - مگر دیوانه خواهم شد در این سودا که شب تا روز
سخن با ماه می گویم پری در خواب می بینم - بعد از این دست من و زلف چو زنجیر نگار
چند و چند از پی کام دل دیوانه روم - در خرمن صد زاهد عاقل زند آتش
این داغ که ما بر دل دیوانه نهادیم - ای که با سلسله زلف دراز آمده ای
فرصتت باد که دیوانه نواز آمده ای - خرد که قید مجانین عشق می فرمود
به بوی سنبل زلف تو گشت دیوانه - سعدی شیرازی
- «دیوانه» در غزلیات سعدی شیرازی
- ز دست رفتن دیوانه عاقلان دانند
که احتمال نماندست ناشکیبا را - دیوانه کوی خوبرویان
دردش نکند جفای بواب - دیوانه به حال خویش بگذار
کاین مستی ما نه از شرابست - گر مدعیان نقش ببینند پری را
دانند که دیوانه چرا جامه دریدست - باش تا دیوانه گویندم همه فرزانگان
ترک جان نتوان گرفتن تا تو گویی عاقلست - گر دلم در عشق تو دیوانه شد عیبش مکن
بدر بی نقصان و زر بی عیب و گل بی خار نیست - کیست آن لعبت خندان که پری وار برفت
که قرار از دل دیوانه به یک بار برفت - گفتم به گوشه ای بنشینم چو عاقلان
دیوانه ام کند چو پری وار بگذرد - گر سیل عقاب آید شوریده نیندیشد
ور تیر بلا بارد دیوانه نپرهیزد - پندم مده ای دوست که دیوانه سرمست
هرگز به سخن عاقل و هشیار نباشد - خوشست اندر سر دیوانه سودا
به شرط آن که سودای تو باشد - هر کو به همه عمرش سودای گلی بودست
داند که چرا بلبل دیوانه همی باشد - سعدیا دم درکش ار دیوانه خوانندت که عشق
گر چه از صاحب دلی خیزد به شیدایی کشد - بر خاک چو من بی دل و دیوانه نشاندش
اندر نظر هر که پری وار برآمد - دیوانه گرش پند دهی کار نبندد
ور بند نهی سلسله در هم گسلاند - دل و دین در سر کارت شد و بسیاری نیست
سر و جان خواه که دیوانه تأمل نکند - دیوانه می کند دل صاحب تمیز را
هر گه که التفات پری وار می کند - هرگز اندیشه یار از دل دیوانه عشق
به تماشای گل و سبزه و صحرا نرود - عاشق دیوانه سرمست را
پند خردمند نیاید به کار - وامقی بود که دیوانه عذرایی بود
منم امروز و تویی وامق و عذرای دگر - گر پند می خواهی بده ور بند می خواهی بنه
دیوانه سر خواهد نهاد آن گه نهد از سر هوس - نشانی زان پری تا در خیالست
نیاید هرگز این دیوانه با هوش - ای که ملامت کنی عارف دیوانه را
شاهد ما حاضرست گر تو ندانی کدام - درمان درد عاشقان صبرست و من دیوانه ام
نه درد ساکن می شود نه ره به درمان می برم - من خراباتیم و عاشق و دیوانه و مست
بیشتر زین چه حکایت بکند غمازم - ماجرای دل دیوانه بگفتم به طبیب
که همه شب در چشمست به فکرت بازم - گر به عقلم سخنی می گویند
بیم آنست که دیوانه شوم - دیوانه عشقت را جایی نظر افتاده ست
کان جا نتواند رفت اندیشه دانایی - دور از سببی نیست که شوریده سودا
هر لحظه چو دیوانه دوان بر در و دشتی - دگر با من مگوی ای باد گلبوی
که همچون بلبلم دیوانه کردی - عذر سعدی ننهد هر که تو را نشناسد
حال دیوانه نداند که ندیدست پری - می آیی و در پی تو عشاق
دیوانه شده دوان به هر سوی - تا کی روم از عشق تو شوریده به هر سوی
تا کی دوم از شور تو دیوانه به هر کوی - مولوی
- «دیوانه» در دیوان شمس - غزلیات مولوی
- این خوشدل و خوش دامن دیوانه تویی یا من
دركش قدحی با من بگذار ملامت را - دیوار و در خانه شوریده و دیوانه
من بر سر دیوارم از بهر علامت را - ای خواجه خوش دامن دیوانه تویی یا من
دركش قدحی با من بگذار ملامت را - جان به پیشش در سجود از خاك ره بد بیشتر
عقل دیوانه شده نعره زنان كه مرحبا - وان مقیمان خراباتی از آن دیوانه تر
میشكستند خمها و میفكندند چنگ و نا - جز ز خداوندی تو كی رسد
صبر و قرار این دل دیوانه را - دامن هر خار پر از گل كند
عقل دهد كله دیوانه را - گر خری دیوانه شد نك كیر گاو
بر سرش چندان بزن كید لباب - همه شهر بشورید چو آوازه درافتاد
كه دیوانه دگربار ز زنجیر رهیدهست - زان شاه كه او را هوس طبل و علم نیست
دیوانه شدم بر سر دیوانه قلم نیست - در دل و جان خانه كردی عاقبت
هر دو را دیوانه كردی عاقبت - اشتر دیوانه سرمست من
سلسله عقل دریدن گرفت - ای لولیان ای لولیان یك لولیی دیوانه شد
طشتش فتاد از بام ما نك سوی مجنون خانه شد - یكی پیمانهای دارم كه بر دریا همیخندد
دل دیوانهای دارم كه بند و پند نپذیرد - دیوانه كنم خود را تا هرزه نیندیشم
دیوانه من از اصلم ای آنك عیان دارد - چون مردم دیوانه ویران كنم این خانه
آن وصل بدین هجران یعنی بنمی ارزد - خواب از پی آن آید تا عقل تو بستاند
دیوانه كجا خسبد دیوانه چه شب داند - نی روز بود نی شب در مذهب دیوانه
آن چیز كه او دارد او داند او داند - از گردش گردون شد روز و شب این عالم
دیوانه آن جا را گردون بنگر داند - دیوانه دگر سانست او حامله جانست
چشمش چو به جانانست حملش نه بدو ماند - آن مه چو گریزانه آید سپس خانه
لیكن دل دیوانه صد گونه دغا دارد - عاشق به سوی عاشق زنجیر همیدرد
دیوانه همیگردد تدبیر همیدرد - چو دیوانه همیگردم به صحرا
كه آن آهو در این صحرا كجا شد - خمیر و نانبا دیوانه گردد
تنورش بیت مستانه سراید - جان و دل صد هزار دیوانه
از بوسه یار خوش دهن گردد - خبرت هست ز دزدی دی دیوانه
شحنه عدل بهار آمد او پنهان شد - همه از سلسله عشق تو دیوانه شدند
همه از نرگس مخمور تو خمار شدند - آه كه بار دگر آتش در من فتاد
وین دل دیوانه باز روی به صحرا نهاد - سوی درختان نگر ای نوبهار
كز دی دیوانه بپژمردهاند - ما را خدا از بهر چه آورد بهر شور و شر
دیوانگان را میكند زنجیر او دیوانهتر - كاشانه را ویرانه كن فرزانه را دیوانه كن
وان باده در پیمانه كن تا هر دو گردد بیخطر - باز این دل دیوانه ز زنجیر برون جست
بدرید گریبان خود از عشق دگربار - یك شب این دیوانه را مهمان آن زنجیر كن
ور بژولاند سر زلف تو را ژولیده گیر - رفتم آن جا مست و گفتم ای نگار
چون مرا دیوانه كردی گوش دار - برو مگوی جنون را ز كوره معقولات
كه صد دریغ كه دیوانه گشتهای یك بار - اگر خواهی كه تو دیوانه گردی
مثال نقش من بر جامه بردوز - گر نهای دیوانه رو مر خویش را دیوانه ساز
گر چه صد ره مات گشتی مهره دیگر بباز - عشقست یكی جانی دررفته به صد صورت
دیوانه شدم باری من در فن و آیینش - آن مطرب ما خوشست و چنگش
دیوانه شود دل از ترنگش - ساقیا بیگه رسیدی می بده مردانه باش
ساقی دیوانگانی همچو می دیوانه باش - حاجی عاقل طواف چند كند هفت هفت
حاجی دیوانهام من نشمارم طواف - گفتم من دیوانه پیوسته خلیلانه
بر مالك خود گویم در نار سلام علیك - عقل چو این دید برون جست و رفت
با دل دیوانه كه كردست جنگ - ای مردمان ای مردمان از من نیاید مردمی
دیوانه هم نندیشد آن كاندر دل اندیشیدهام - دیوانه كوكب ریخته از شور من بگریخته
من با اجل آمیخته در نیستی پریدهام - بر گردن و بر دست من بربند آن زنجیر را
افسون مخوان ز افسون تو هر روز دیوانه ترم - گفت كه دیوانه نهای لایق این خانه نهای
رفتم دیوانه شدم سلسله بندنده شدم - در عشق تو از عاقله عقل برستیم
جز حالت شوریده دیوانه ندانیم - بیا كز عشق تو دیوانه گشتم
وگر شهری بدم ویرانه گشتم - چو تو عاقل بدم من نیز روزی
چنین دیوانه و مفتون نبودم - وگر خواهد كه من دیوانه باشم
شوم خام و حریف خام گیرم - پری زاده مرا دیوانه كردهست
مسلمانان كه می داند فسونم - مستی تو وانگهی سر و پا
دیوانه وانگهی سرانجام - دیوانه شدم ز درد مهره
دل را همه شب شكنجه كردم - عشق دیوانهست و ما دیوانه دیوانهایم
نفس امارهست و ما اماره امارهایم - ز تك چاه كسی را تو به صد سال برآری
من دیوانه بیدل به یكی بار برآرم - ساده دل بودم و یا مست و یا دیوانه
ترس ترسان ز زر خویش همیدزدیدم - وقت آن شد كه به زنجیر تو دیوانه شویم
بند را برگسلیم از همه بیگانه شویم - سخن راست تو از مردم دیوانه شنو
تا نمیریم مپندار كه مردانه شویم - كس ندارد طاقت ما آن نفس
عاقل از ما می رمد دیوانه هم - پیش چنین جمال جان بخش چون نمیرم
دیوانه چون نگردم زنجیر چون نگیرم - دیوانه و مستی را خواهی كه بشورانی
زنجیر خودم بنما وز دور تماشا كن - یار دعوی می كند گر عاشقی دیوانه شو
سرد باشد عاقلی در حلقه دیوانگان - آن همای از بس تعجب سوی آن مه بنگرید
از من او دیوانه تر شد در جمالش مفتتن - حیلت رها كن عاشقا دیوانه شو دیوانه شو
و اندر دل آتش درآ پروانه شو پروانه شو - ای كوه از حلمت خجل وز حلم تو گستاخ دل
تا درجهد دیوانهای گستاخ در ایوان تو - من آن دیوانه بندم كه دیوان را همیبندم
زبان مرغ میدانم سلیمانم به جان تو - من آن دیوانه بندم كه دیوان را همیبندم
من دیوانه دیوان را سلیمانم به جان تو - چو دانستی كه دیوانه شدی عقل است این دانش
چو میدانی كه تو مستی پس اكنون هشیاری تو - او آمد در خانه ما جمله چو دیوانه
اندر طلب آن مه رفته به میان كو - دوش دیوانه شدم عشق مرا دید و بگفت
آمدم نعره مزن جامه مدر هیچ مگو - شد عقل و خرد دیوانه تو
بیعلم و عمل شد عامل تو - هله دیوانه لولیا به عروسی ما بیا
لب چون قند برگشا كه سلام علیكم - ای عاشقان ای عاشقان دیوانهام كو سلسله
ای سلسله جنبان جان عالم ز تو پرغلغله - بیدل شو ار صاحب دلی دیوانه شو گر عاقلی
كاین عقل جزوی میشود در چشم عشقت آبله - گر افلاطون بدیدستی جمال و حسن آن مه را
ز من دیوانهتر گشتی ز من بتر بشوریده - چو او طره برافشاند سوی عاشق همیداند
كه از زنجیر جنبیدن بجنبد شور دیوانه - در شهر یكی كس را هشیار نمیبینم
هر یك بتر از دیگر شوریده و دیوانه - بار دگر ای جان تو زنجیر بجنبان تو
وز دور تماشا كن در مردم دیوانه - بیبرگی بستان بین كمد دی دیوانه
خوبان چمن رفتند از باغ سوی خانه - ز چشم مست تو پیچد دلم كه دیوانه است
كه جنس همدگر افتاد مست و دیوانه - هر خسروی مسكین تو صید كمین شاهین تو
وی سلسله تقلیب تو زنجیر هر دیوانهای - آه چه دیوانه شدم در طلب سلسلهای
در خم گردون فكنم هر نفسی غلغلهای - ندارد چاره دیوانه بجز زنجیر خاییدن
حلالستت حلالستت اگر زنجیر میخایی - سقاهم ربهم گاهی كند دیوانه را عاقل
گهی باشد كه عاقل را كند دیوانهای ساقی - اشارت كرد شاهانه كه جست از بند دیوانه
اگر دیوانهام شاها تو دیوان را سلیمانی - شها همراز مرغابی و هم افسون دیوانی
بر این دیوانه هم شاید كه افسونی فروخوانی - به پیش شاه شد پیری كه بربندش به زنجیری
كز این دیوانه در دیوان بس آشوب است و ویرانی - تو را دیوانه كردهست او قرار جانت بردهست او
غم جان تو خوردهست او چرا در جانش ننشانی - دیوانه شده شبها آلوده شده لبها
در جمله مذهبها او راست سزاواری - یك عالم و عاقل به جهان نیست كه او را
دیوانه آن زلف چو زنجیر نكردی - همان سودایی و دیوانه میباش
چرا عاقل شدی هشیار گشتی - بخورد آن بازی من خشمگین شد
مرا گفتا خمش دیوانه لولی - سرفرازی شیرگیری مست عشقی فتنهای
نزد جانان هوشیاری نزد خود دیوانهای - چونك عقل از شمس تبریزی به حیرت درفتاد
تا شده یاران و ما دیوانه دیوانگی - رو تو در بیمارخانه عاشقی تا بنگری
هر طرف دیوانه جانی هر سوی شیداییی - اندك اندك به جنون راه بری از دم من
برهی از خرد و ناگه دیوانه شوی - رنج فربه شد برو دیوانه شو
رنج گردد لاغر از دیوانگی - میزنم حلقه در هر خانهای
هست در كوی شما دیوانهای - مرغ جان دیوانه آن دام شد
دام عشق دلبری دردانهای - عاقلان را ز چه دیوانه كنی
ای همه پیشه تو فتنه گری - دیوانه گشتهام من هر چه از جنون بگویم
زودتر بلی بلی گو گر محرم الستی - گر ز آنك عقل داری دیوانه چون نگشتی
ور نه از اصل عشقی با عشق چند كوشی - مصحف عشق تو را دوش بخواندم به خواب
آه كه چه دیوانه شد جان من از سورهای - ای دل، یك لحظه تو دیوانهی
با دمی خواجهی دیوان شوی - «دیوانه» در دیوان شمس - رباعیات مولوی
- عاشق همه سال مست و رسوا بادا
دیوانه و شوریده و شیدا بادا - آن سایهی تو جایگه و خانهی ما است
وان زلف تو بند دل دیوانهی ما است - ای دل تا ریش و خسته میدارندت
دیوانه و پای بسته میدارندت - گر من ز عجایبی که در دل دارم
دیوانه نمیشوم ز دیوانگی است - جانی که حریف بود بیگانه شده است
عقلی که طبیب بود دیوانه شده است - در راه طلب عاقل و دیوانه یکیست
در شیوهی عشق خویش و بیگانه یکیست - شوریده برون جست نه هشیار و نه مست
آوازه درافتاد که دیوانه شده است - دیوانه شدم خواب ز دیوانه خطا است
دیوانه چه داند کهره خواب کجاست - زان می خوردم که روح پیمانه اوست
زان مست شدم که عقل دیوانهی اوست - سرمایهی عقل سر دیوانگیست
دیوانهی عشق مرد فرزانگیست - دیوانه کسی که عاقلم پندارد
عاقل مردی که او ز من پرهیزد - دیوانه کنی هر دو جهانش بخشی
دیوانهی تو هر دو جهان را چه کند - عقلی که کند خواجه گهی شهر وجود
دیوانه شود چون سر کوی تو رسد - با زلف چو زنجیر گره بر گرهت
دیوانه کسی بود که عاقل باشد - گویند مرا که بند بر پاش نهید
دیوانه دلست پای در بند چه سود - جانیکه بر آن زندهام و خندانم
دیوانه شدم چنانکه جان را بزدم - دیوانه میان خلق پیدا باشد
زیرا که سوار اسب سودا باشد - دیوانه کسی بود که او را نشناخت
دیوانه به نزد ما شناسا باشد - روزیکه مرا عشق تو دیوانه کند
دیوانگی کنم که دیو آن نکند - گر بوسه زند زلف ترا تیره مشو
دیوانه که زنجیر نخاید چکند - دیوانه کسی بود که آن روی تو دید
وانگه ز تو دور ماند و دیوانه نشد - مستان غمت بار دگر شوریدند
دیوانه دلانت سر مه را دیدند - آمد دی دیوانه و شبهای دراز
مائیم و شب تیره و سودای دراز - یک مست نیم هزار مستم امروز
دیوانهی دیوانه پرستم امروز - امروز طوافست طوافست طواف
دیوانه معافست معافست معاف - دیوانهی آن دو زلف چون زنجیرم
مدهوش دو چشم جادوی کشمیرم - جانیکه بدان زندهام و خندانم
دیوانه شدم چنانکه آن را بزدم - امروز در این شهر همی گردم مست
میجویم عاقلی که دیوانه کنم - در روی تو بیقرار شد مردم چشم
یعنی که پری دیدم و دیوانه شدم - جانی که بدو زندهام و خندانم
دیوانه شدم چنانکه جان را بزدم - دیوانهام نیم ولیک همی خوانندم
بیگانهام ولیک میرانندم - دیوانه و مست و لاابالی گشتم
گوئیکه همه عمر در این کار بدم - بیزار شدم ز عقل و دیوانه شدم
تا درکشدم عشق به بیمارستان - آن شاه که هست عقل دیوانهی او
وز عشق دلم شده است همخانهی او - فرزانهی عشق را تو دیوانه مگو
همخرقهی روح را بیگانه مگو - بیگانه شوی ز صحبت بیگانه
بشنو سخن راست از این دیوانه - خاصه امشب که با مهم همخانه
من مستم و مه عاشق و شب دیوانه - اکنون بگشا در وفا گفت خموش
دیوانه کسی رها کند در خانه - گفتا که خمش چند از این افسانه
دیوانه و خواب خهخهای فرزانه - گفتم که ز عشقت شدهام دیوانه
زنجیر ترا به خواب بینم یا نه - آن روز که دیوانه سر و سودائی
در سلسلهی دولتیان میآئی - گر آینه زشتی ترا بنماید
دیوانه شوی بر آینه مشت کشی - دلدار به زیر لب بخواند چیزی
دیوانه شوی عقل نماند چیزی - گفتم که دماغ دوا باید، گفت
دیوانه توئی که در دوا افتادی - گفتی که تو دیوانه و مجنون خوئی
دیوانه توئی که عقل از من جوئی - فردوسی
- «دیوانه» در شاهنامه فردوسی
- هشیوار دیوانه خواند ورا
همان خویش بیگانه داند ورا - دل زال یکباره دیوانه گشت
خرد دور شد عشق فرزانه گشت - چو دیوانه گردد نباشد شگفت
ازو شاه را کین نباید گرفت - به نزدیک این شاه دیوانه رو
وزین در سخن یاد کن نو به نو - چو دیوانه از جای برخاستی
چنین خیره بد را بیاراستی - تو نوذر نژادی نه بیگانهای
پدر تیز بود و تو دیوانهای - خردمند بیگانه خواند ترا
هشیوار دیوانه خواند ترا - چه مهتر برادر چه بیگانهیی
چه فرزانه مردی چه دیوانهیی - بدان تا سپه پیش او بگذرند
تن و نام و دیوانها بشمرند - ز نادانی آمد گنهکاریم
گمانم که دیوانه پنداریم - همه بسترد مرگ دیوانها
به پای آورد کاخ و ایوانها - هم از گنجماشان بتوزید فام
به دیوانهایشان نویسید نام - فرستاده را گفت برخیز و رو
به نزدیک آن مرد دیوانه شو