زن، زندگی، آزادی
«زال» در غزلستان
- حافظ شیرازی
- «زال» در غزلیات حافظ شیرازی
- مولوی
- «زال» در دیوان شمس - غزلیات مولوی
- با رستم زال تا نگویی
از رخش و ز تازیانه ما - اذا حدا طیبنی و ان بدا غیبنی
و ان نای شیبنی لا زال یوم الملتقی - یا من یری و لا یری زال عن العین الكری
قلبی عشیق للسری فانتهضوا لماورا - یا من لواء عشقك لا زال عالیا
قد خاب من یكون من العشق خالیا - و زال عنك فراق امر من صبر
و محنه فتنتنا و خاب من فتنا - یا من بنا قصر الكمال مشیدا
لا زال سعدا بالسعود میدا - جاء اوان السرور زال زمان الفتور
لیس لدنیا غرور یا سندی لا تحید - جاء الربیع و البطر زال الشتاء و الخطر
من فضل رب عنده كل الخطایا تغتفر - جاء الربیع و البطر زال الشتاء و الخطر
من فضل رب عنده كل الخطایا تغتفر - عجب نبود اگر عاشق شود بیجان در این هجران
اذا ما الحوت زال الماء لا تعجب بان تعطش - تو رستم دستانی از زال چه میترسی
یا رب برهان او را از ننگ چنین زالك - یا منیر البدر قد اوضحت بالبلبال بال
بالهوی زلزلتنی و العقل فی الزلزال زال - یا بدیع الحسن قد اوضحت بالبلبال بال
بالهوی زلزلتنی و العقل فی الزلزال زال - جاء الصفا زال الحزن شكر الوهاب المنن
ای مشتری زانو بزن تا من خریداری كنم - ذاالحال حوالینا و انشق به عینا
لا زال لنا زینا من حلة انواری - طارت حیلی و زال حیلی
اصبحت مكابدا لویلی - فلا زال شمس الدین مولا و سیدا
و ذو منة فی ذمتی و هو كافلی - فردوسی
- «زال» در شاهنامه فردوسی
- به سام آنگهی گفت زال جوان
که چون زیست خواهم من ایدر نوان - بدو اندرون بچهی مرغ و زال
تو گفتی که هستند هر دو همال - بشد زال با او دو منزل براه
بدان تا پدر چون گذارد سپاه - ز کوه اندر آمد چو ابر بهار
گرفته تن زال را بر کنار - پدر زال را تنگ در برگرفت
شگفتی خروشیدن اندر گرفت - که جویند تا اختر زال چیست
بران اختر از بخت سالار کیست - پس آراسته زال را پیش شاه
برزین عمود و برزین کلاه - چنان گشت زال از بس آموختن
تو گفتی ستارهست از افروختن - چو بر پهلوان آفرین خواندند
ابر زال زر گوهر افشاندند - وز افگندن زال بگشاد راز
که چون گشت با او سپهر از فراز - بدین سان همی گشت گردان سپهر
ابر سام و بر زال گسترده مهر - سوی زال کرد آنگهی سام روی
که داد و دهش گیر و آرام جوی - سرانجام گیتی ز سیمرغ و زال
پر از داستان شد به بسیار سال - دل زال شد شاد و بنواختش
ازان انجمن سر برافراختش - چو مهراب برخاست از خوان زال
نگه کرد زال اندر آن برز و یال - چو بشنید مهراب کرد آفرین
به دل زال را خواند ناپاک دین - چنین گفت با مهتران زال زر
که زیبندهتر زین که بندد کمر - دل زال یکباره دیوانه گشت
خرد دور شد عشق فرزانه گشت - برآورد مر زال را دل به جوش
چنان شد کزو رفت آرام وهوش - از اندیشگان زال شد خسته دل
بران کار بنهاد پیوسته دل - شب آمد پر اندیشه بنشست زال
به نادیده برگشت بیخورد و هال - همی گشت یکچند بر سر سپهر
دل زال آگنده یکسر بمهر - برون رفت مهراب کابل خدای
سوی خیمهی زال زابل خدای - پذیره شدش زال و بنواختش
به آیین یکی پایگه ساختش - به گیتی در از پهلوانان گرد
پی زال زر کس نیارد سپرد - دلش گشت پرآتش از مهر زال
ازو دور شد خورد و آرام و هال - به بالای من پور سامست زال
ابا بازوی شیر و با برز و یال - کنون کار رودابه و کام زال
به جای آمد و این بود نیک فال - برفتند خوبان و برگشت زال
دلش گشت با کام و شادی همال - مه فرودین وسر سال بود
لب رود لشکرگه زال بود - به نزد پری چهرگان رفت زال
کمان خواست از ترک و بفراخت یال - بدیشان سپردند زر و گهر
پیام جهان پهلوان زال زر - که زال سپهبد بکابل نبود
سراپردهی شاه زابل نبود - همان زال کو مرغ پرورده بود
چنان پیر سر بود و پژمرده بود - شگفت اندرو مانده بد زال زر
برآن روی و آن موی و بالا و فر - همان زال با فر شاهنشهی
نشسته بر ماه بر فرهی - جز از پهلوان جهان زال زر
که با تخت و تاجست وبا زیب و فر - ز بالا کمند اندر افگند زال
فرود آمد از کاخ فرخ همال - نگه کرد زال اندران ماه روی
شگفتی بماند اندران روی و موی - فرستادهی زال باشد درست
ازو آگهی جست باید نخست - گرایندهی تاج و زرین کمر
نشانندهی زال بر تخت زر - ترا مژده از دخت مهراب و زال
که باشند هر دو به شادی همال - فرستادهی زال را پیش خواند
زهر گونه با او سخنها براند - فرستاده آمد دوان سوی زال
ابا بخت پیروز و فرخنده فال - گرفت آفرین زال بر کردگار
بران بخشش گردش روزگار - فروماند سیندخت زان گفتگوی
پسند آمدش زال را جفت اوی - فرستاده شد نزد سام بزرگ
فرستاد پاسخ به زال سترگ - چو آمد ز درگاه مهراب شاد
همی کرد از زال بسیار یاد - ز پیوند مهراب وز مهر زال
وزان ناهمالان گشته همال - نباید که بر خیره از عشق زال
همال سرافگنده گردد همال - همانا که با زال پیمان من
شنیدست شاه جهانبان من - زمین را ببوسید زال دلیر
سخن گفت با او پدر نیز دیر - فرود آمد از باره سام سوار
هم اندر زمان زال را داد بار - چو زال اندر آمد به پیش پدر
زمین را ببوسید و گسترد بر - سپهبد چو بشنید گفتار زال
برافراخت گوش و فرو برد یال - سپردیم نوبت کنون زال را
که شاید کمربند و کوپال را - خروشان ز کابل همی رفت زال
فروهشته لفج و برآورده یال - و گر بازگردانم از پیش زال
برآرد به کردار سیمرغ بال - تو مهراب را کهتری گر همال
مر آن دخت او را کجا دید زال - بدین نیز همداستانم که زال
ز گیتی چو رودابه جوید همال - به نزد منوچهر شد زال زر
چنان شد که گفتی برآورده پر - بدین زال را شاه پاسخ دهد
چو خندان شود رای فرخ نهد - پس آگاهی آمد سوی شهریار
که آمد ز ره زال سام سوار - ببردند خوالیگران خوان زر
شهنشاه بنشست با زال زر - بخواند آن زمان زال را شهریار
کزو خواست کردن سخن خواستار - نشستند بیدار دل بخردان
همان زال با نامور موبدان - بپرسید مر زال را موبدی
ازین تیزهش راه بین بخردی - به زال سپهبد سپرد آن زمان
همه چیزها از کران تا کران - زمانی پر اندیشه شد زال زر
برآورد یال و بگسترد بر - چو زال این سخنها بکرد آشکار
ازو شادمان شد دل شهریار - بیامد کمربسته زال دلیر
به پیش شهنشاه چون نره شیر - سپر خواست از ریدک ترک زال
برانگیخت اسپ و برآورد یال - چنان شد که مرد اندر آمد به مرد
برانگیخت زال اسپ و برخاست گرد - همان پور فرخنده زال سوار
کزو ماند اندر جهان یادگار - برآمد هر آنچ آن ترا کام بود
همان زال را رای و آرام بود - برون رفت با فرخی زال زر
ز گردان لشکر برآورده سر - همی مژده دادش به دیدار زال
که دیدی چنان چون بباید همال - نشست از بر تخت پرمایه سام
ابا زال خرم دل و شادکام - ز شادی چنان شد دل زال سام
که رنگش سراپای شد لعل فام - سخن هر چه از دخت مهراب نیست
به نزدیک زال آن جز از خواب نیست - بگوید که آمد سپهبد ز راه
ابا زال با پیل و چندی سپاه - خروشی برآمد ز پرده سرای
که آمد ز ره زال فرخندهرای - یکی تاج زرین نگارش گهر
نهاد از بر تارک زال زر - ابا زال و با لشکر و پیل و کوس
زمانه رکاب ورا داد بوس - سپرد آن زمان پادشاهی به زال
برون برد لشکر به فرخنده فال - بشد سام یکزخم و بنشست زال
می و مجلس آراست و بفراخت یال - شه کابلستان گرفت آفرین
چه بر سام و بر زال زر همچنین - برو کرد زال آفرین دراز
ستودش فراوان و بردش نماز - چنین گفت با زال کین غم چراست
به چشم هژبر اندرون نم چراست - بشد زال و آن پر او برگرفت
برفت و بکرد آنچه گفت ای شگفت - به بالین رودابه شد زال زر
پر از آب رخسار و خسته جگر - چو بشنید زال این سخنهای نغز
که روشن روان اندر آید به مغز - پس آن نامهی زال پاسخ نوشت
بیاراست چون مرغزار بهشت - ستودن گرفت آنگهی زال را
خداوند شمشیر و کوپال را - فرستاده آمد چو باد دمان
بر زال روشن دل و شادمان - همی گفت نندیشم از زال زر
نه از سام و نز شاه با تاج و فر - پر از خنده گشته لب زال و سام
ز گفتار مهراب دل شادکام - چو زال آگهی یافت بر بست کوس
ز لشکر زمین گشت چون آبنوس - بسازید سام و برون شد به در
یکی منزلی زال شد با پدر - نشست از بر تخت زر پور زال
ابا بازوی شیر و با کتف و یال - چنین گفت مر زال را کای پسر
نگر تا نباشی جز از دادگر - فرود آمد از باره مهراب و زال
بزرگان که بودند بسیار سال - وزان روی زال سپهبد به راه
سوی سیستان باز برد آن سپاه - به زال آنگهی گفت تا صد نژاد
بپرسی کس این را ندارد بیاد - بجوی ای پسر چون رسد داوری
ز سام و ز زال آنگهی یاوری - وزین نو درختی که از پشت زال
برآمد کنون برکشد شاخ و یال - خبر شد که سام نریمان بمرد
همی دخمه سازد ورا زال گرد - ستودان همی سازدش زال زر
ندارد همی جنگ را پای و پر - ز بهر پدر زال با سوگ و درد
به گوراب اندر همی دخمه کرد - نوندی برافگند نزدیک زال
که پرنده شو باز کن پر و بال - خزروان دمان با عمود و سپر
یکی تاختن کرد بر زال زر - یکی درع پوشید زال دلیر
به جنگ اندر آمد به کردار شیر - کمان را به زه کرد زال سوار
خدنگی بدو اندرون راند خوار - چو گشواد نزدیک زابل رسید
پذیره شدش زال زر چون سزید - بر زال رفتند با سوگ و درد
رخان پر ز خون و سران پر ز گرد - برو آفرین کرد فرخنده زال
که خرم بدی تا بود ماه و سال - چو از کار اغریرث نامدار
خبر شد به نزدیک زال سوار - سوی زابلستان بشد زال زر
جهانی گرفتند هر یک به بر - شبی زال بنشست هنگام خواب
سخن گفت بسیار ز افراسیاب - به شاهی برو آفرین خواند زال
نشست از بر تخت زو پنج سال - ز مرزی کجا مرز خرگاه بود
ازو زال را دست کوتاه بود - بگفتند با زال چندی درشت
که گیتی بس آسان گرفتی به مشت - چنین گفت پس نامور زال زر
که تا من ببستم به مردی کمر - دل زال زر شد چو خرم بهار
ز رخش نوآیین و فرخ سوار - ز زال آگهی یافت افراسیاب
برآمد ز آرام و از خورد و خواب - به رستم چنین گفت فرخنده زال
که برگیر کوپال و بفراز یال - پدرم آن گزین یلان سر به سر
که خوانند او را همی زال زر - درودی رسانم به شاه جهان
ز زال گزین آن یل پهلوان - به نزدیک زال آوریدش به شب
به آمد شدن هیچ نگشاد لب - پس پشتشان زال با کیقباد
به یک دست آتش به یک دست باد - بدو گفت زال ای پسر گوشدار
یک امروز با خویشتن هوشدار - خزروان کجا زال بشکست خرد
نمودش بگرز گران دستبرد - هیونی تکاور بر زال سام
بباید فرستاد و دادن پیام - رونده همی تاخت تا نیمروز
چو آمد بر زال گیتی فروز - ابا نامداران چنین گفت زال
که هر کس که او را نفرسود سال - چنین گفت مر شاه را زال زر
که نوشه بدی شاه و پیروزگر - چو از شاه بنشنید زال این سخن
ندید ایچ پیدا سرش را ز بن - سبک شاه را زال پدرود کرد
دل از رفتن او پر از دود کرد - به زال آنگهی گفت گیو از خدای
همی خواهم آنک او بود رهنمای - همی رفت پیش اندرون زال زر
پس او بزرگان زرین کمر - چو زال سپهبد ز پهلو برفت
دمادم سپه روی بنهاد و تفت - ز هر بد به زال و به رستم پناه
که پشت سپاهند و زیبای گاه - ازین پادشاهی بدان گفت زال
دو راهست و هر دو به رنج و وبال - بپوشید ببر و برآورد یال
برو آفرین خواند بسیار زال - بران کار خشنود شد پور زال
بزرگان که بودند با او همال - بفرمود تا رستم زال زر
نخستین بران کینه بندد کمر - بشد رستم زال و بنشست شاه
جهان کرد روشن به آیین و راه - مگر نامور رستم زال را
خداوند شمشیر و گوپال را - فرستاده پاسخ بیاورد زود
بر رستم زال زر شد چو دود - چو یک ماه شد همچو یک سال بود
برش چون بر رستم زال بود - نکوهش فراوان کند زال زر
همان نیز رودابهی پرهنر - همی گفت زال اینت کاری شگفت
که سهراب گرز گران برگرفت - همه جادوی زال کرد اندرین
نخواهم که داری دل از من بکین - به چنگال رخساره بشخود زال
همی ریخت خاک از بر شاخ و یال - نگه دار جان از بد پور زال
به رزمت نباشد جزو کس همال - به پیش اندرون زال با انجمن
درفش بنفش از پس پیلتن - ز رستم سوی زال سام آمدند
گشاده دل و شادکام آمدند - سر زال زان پس به بر در گرفت
ز بهر پدر دست بر سر گرفت - پس از رستم زال سام سوار
ندیدم چو تو نیز یک نامدار - زواره فرامرز و زال سوار
که او ماند از خسروان یادگار - مرا بویهی زال سامست گفت
چنین آرزو را نشاید نهفت - مگر رستم زال سام سوار
که با او نسازد کسی کارزار - به زاول نشستست مهمان زال
برین روزگاران برآمد دو سال - برآمد برین میهمانی دو سال
همی خورد گشتاسپ با پور زال - به گیتی نداری کسی را همال
مگر بیخرد نامور پور زال - برهنه کنی تیغ و گوپال را
به بند آوری رستم زال را - ببندی همی رستم زال را
خداوند شمشیر و گوپال را - ندانست مرد جوان زال را
بیفراخت آن خسروی یال را - بدو گفت زال ای پسر کام جوی
فرود آی و می خواه و آرام جوی - هماندر زمان زال زر برنشست
کمندی به فتراک و گرزی به دست - من این را به یک سنگ بیجان کنم
دل زال و رودابه پیچان کنم - زواره بیامد به نزدیک زال
وزان روی رستم برافراخت یال - خنک زال کش بگذرد روزگار
به گیتی بماند ترا یادگار - بیامد دمان تا به ایوان رسید
رخ زال سام نریمان بدید - اگر چند سیمرغ ناهار بود
تن زال پیش اندرش خوار بود - چو افگند سیمرغ بر زال مهر
برو گشت زین گونه چندی سپهر - ز پانصد همانا فزونست سال
که تا من جدا گشتم از پشت زال - ز باره به آغوش بردارمت
ز میدان به نزدیک زال آرمت - بدو گفت زال ای پسر این سخن
مگوی و جدا کن سرش را ز بن - تو گویی که از باره بردارمش
به بر بر سوی خان زال آرمش - بخندید از گفت او زال زر
زمانی بجنبید ز اندیشه سر - چنان دانم ای زال کامروز من
ز مادر بزادم بدین انجمن - بدو گفت زال ای پسر گوش دار
سخن چون به یاد آوری هوش دار - بشد پیش با عود زال از فراز
ستودش فراوان و بردش نماز - کسی سوی رستم فرستاد زال
که لختی به چاره برافراز یال - بدو گفت زال ای خداوند مهر
چو اکنون نمودی بما پاک چهر - تن زال را مرغ پدرود کرد
ازو تار وز خویشتن پود کرد - نشسته برش زال با درد و غم
ز پرواز مرغ اندر آمد دژم - بکوبمت زین گونه امروز یال
کزین پس نبیند ترا زنده زال - دگر گنج سام نریمان و زال
گشایم به پیش تو ای بیهمال - فسونها و نیرنگها زال ساخت
که اروند و بند جهان او شناخت - به رستم چنین گفت زال ای پسر
ترا بیش گریم به درد جگر - نه سیمرغ کشتش نه رستم نه زال
تو کشتی مر او را چو کشتی منال - ز تیر گز و بند دستان زال
همی مویه کردند بسیار سال - بگفتند با زال سام سوار
که ای از بلند اختران یادگار - بران سال کودک برافراخت یال
بر شاه کابل فرستاد زال - که ما نام او از جهان کم کنیم
دل و دیدهی زال پر نم کنیم - همانگه چو روی پسر دید زال
چنان برز و بالا و آن فر و یال - که در پرده بد زال را بردهیی
نوازندهی رود و گویندهیی - همی ریخت زال از بر یال خاک
همیکرد روی و بر خویش چاک - چنین گفت رودابه روزی به زال
که از زاغ و سوک تهمتن بنال - بدو گفت زال ای زن کم خرد
غم ناچریدن بدین بگذرد - چو باز آمدش هوش با زال گفت
که گفتار تو با خرد بود جفت - که رستم گه زندگانی چه کرد
همان زال افسونگر آن پیرمرد - فرستاده آمد به زابل بگفت
دل زال با درد و غم گشت جفت - پذیره شدش زال سام سوار
هم از سیستان آنک بد نامدار - ز زندان به ایوان گذر کرد زال
برو زار بگریست فرخ همال - بدین خانهی زال سام دلیر
سزد گر نماند شهنشاه دیر - کجا رستم زال و اسفندیار
کزیشان سخن ماندمان یادگار